هیچ مترسکی/ شبیه گرگ ندیده‌ام/ شبیه پلنگ یا خرس/ به گمانم / ترسناک‌تر از آدمیزاد/ نیافته‌اند/ مترسک‌سازها

این کتاب عریضه های مرد‌م گیلان به مجلس شورای ملی از سال 1303 تا 1309 را شامل می شود. اسناد یاد‌شد‌ه عریضه های لایه های زیرین جامعه است که تحت فشارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصاد‌ی خوانین، ماموران د‌ولتی و د‌یگر گروه‌های سیاسی و اجتماعی بود‌ند و از آن‌جایی که هیچ‌گونه نهاد قانونی د‌ر ایالت گیلان فریاد‌رس آنان نبود‌ه است، لذا شکوائیه‌های خود را با مشکلات فراوان خطاب به مجلس شورای ملی می‌نگاشتند. مجلس نیز د‌ایره‌ای تحت‌عنوان اد‌ارۀ عرایض تشکیل د‌اد‌ه و شکایات را بر اساس محتوا و مضمونِ خواهان آن به وزارت متبوعه ارسال می‌کرد. اسناد و نوشته‌های یاد‌شد‌ه بهترین نمونۀ تاریخ تود‌ه‌ها د‌ر این د‌وره به‌شمار می‌رود. د‌ر این اسناد و عریضه ها نکات ارزشمند مرد‌م‌شناسی، اقتصاد‌ی، فرهنگی و سیاسی گیلان د‌ر سال های آغازین شکل گیری سلطنت رضاشاه به تفکیک شهرهای گیلان به چشم می‌خورد.

افسانه‌ها باورها و آرزوهای نیاکان‌اند که سینه‌به‌سینه به ما رسیده‌اند. افسانه‌ها از هر بستر فرهنگی که آمده باشند، بیشتر با زندگیِ عامه و مردم ابتدایی پیوند دارند؛ روایت زندگی فرودستان‌اند؛ کلی و به شیوۀ سوم شخص مفرد روایت می‌شوند؛ شخصیت‌ها در آن با یک لحن سخن می‌گویند؛ جزئیات داستانی در آن نمی‌آید؛ فرجام خوش دارند و در آنها خوب بر بد و داد بر بیداد چیره می‌شود. کتابِ پیشِ رو، روایت بیست‌وهشت افسانۀ تالشی، از سه گویش شمالی، مرکزی و جنوبی است. افسانه‌های برگزیده‌شده با پژوهش میدانی گرد آمده و بازنویسی شده‌اند. ترتیب روایت افسانه‌ها براساس درون‌مایه و محتواست. هدف این کتاب آشنا کردن خواننده با فرهنگ عامیانۀ تالشی، افسانه‌ها و خط تالشی است. مخاطبان این کتاب هم دوستداران فرهنگ عامه و زبان تالشی‌اند، هم پژوهندگان فرهنگ مردم و هم زبان‌شناسان و پژوهندگان گویش‌های ایرانی. نوشته‌های تالشی اندک‌اند و بایسته است داستان، شعر، افسانه و ... تالشی به خط تالشی نوشته شود.

د‌انش سکه‌شناسی به‌عنوان یکی از علوم میان‌رشته‌ای نقش مهمی در بازشناسی تاریخ و فرهنگ ملت‌ها د‌ارد. د‌اد‌ه‌هایی که از نقشِ پشت و روی سکه‌ها، نوشته‌ها و نیز جنس، عیار و محل ضرب آن‌ها به‌د‌ست می‌آید، گواهِ روشن و ارزشمند‌ی د‌ر شناسایی فرهنگ و تمد‌ن هر سرزمین به‌شمار می‌رود. معرفی سکه‌های ضرب گیلان، سکه‌خانه‌های گیلان و سیر تحولاتی که د‌ر این مسیر هوید‌ا می‌شود، هد‌ف اصلی این نوشتار است. محد‌ود‌ة جغرافیایی این پژوهش استان گیلان است و د‌ورة زمانی آن پس از اسلام تا شروع ضرب سکه‌های ماشینی د‌ر زمان ناصرالد‌ین‌‌شاه که سکه‌زنی د‌ر ولایات ایران منسوخ شد و تنها د‌ر پایتخت اد‌امه یافت را د‌ر بر می‌گیرد. کتاب حاضر نخستین پژوهش مستقلی است که د‌ر مورد سکه‌های ضرب گیلان منتشر می‌شود. نخستین و واپسین سکه‌ها که نام گیلان یا بخشی از آن را بر خود د‌ارد کد‌امند؟ کد‌ام د‌ود‌مان‌ و یا فرمان‌روا د‌ر چه نقطه از گیلان سکه زد‌ه‌اند؟ ویژگی‌های این سکه‌ها از نظر وزن، جنس و اند‌ازه چیست؟ هرکد‌ام براساس چه واحد پولی و د‌ر چه تاریخی ضرب شد‌ه‌اند؟ پرسش‌هایی است که د‌ر این کتاب به آن‌ها پاسخ د‌اد‌ه شد‌ه است.

در شرقِ استان گیلان مردمانی به نام «گالش» زندگی می‌کنند که معیشت آن‌ها برمبنای اقتصادِ دام‌داری و کوچ‌نشینی است‌. مردمانی با فرهنگی کهن و کم‌تر شناخته‌شده. گالش‌ها، زندگی نیمه‌کوچ‌نشینی دارند که هوشمندانه با طبیعت (جلگه، جنگل و کوهستان) و راه‌های تامین معیشت‌شان تطبیق دارد. زندگی دام‌داران رابطه‌ی مستقیمی با علوفه دارد و کوچندگان هرساله برای رسیدن به مراتع سرسبز، کوچ می‌کنند. این کوچ در بهار از جلگه به‌سمتِ کوهستان و در پاییز برعکس است. ابعاد زندگی گالش‌ها، علی‌رغم نقشِ پررنگ آن‌ها در نظام اجتماعی منطقه از دوران کهن، نحوه‌ی زندگی و معیشت و آئین و رسوم خاص‌، کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است. مردمانی که تحولاتِ عمیق اجتماعی-اقتصادی و شیوه‌ی معیشتی سخت‌ِ آن‌ها، مخاطره‌های طبیعی و تغییرات محیط‌زیستی، سبب‌شده که به‌شدت در معرضِ زوال اجتماعی و فرهنگی قرار گیرند. این کتاب، نخستین اثر چاپ‌شده‌ی مستقل درباره‌ی شناخت گالش‌ها در محدوده‌ی سیاسی استان گیلان است. امید است که با انتشار آن، اندک اطلاعاتی در زمینه‌ی زیستِ مردمان کوهستانی البرز به‌دست دهد.

ادبیات شفاهی بخشی از فرهنگ مردم است که به‌صورت شفاهی یا به‌اصطلاح سینه به‌سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال پیدا کرده و چون دیگر موضوعات فرهنگ مردم، مخلوقِ پدیدآورندگانی بی‌نام‌ونشان و به‌لحاظ محتوایی، متعلق به دوران پیشامدرن و محصول ذوق و هنر جمعی یک قوم یا ملت است و به شخص، زمان یا مکان مشخصی تعلق ندارد. در شکل‌گیری گنجینة سترگ فرهنگ مردم ایران، هریک از اقوام این حوزة تمدنی، از نقش و جایگاه مشخص و ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند. گیلک‌ها هم که یکی از آن اقوام هستند، در گستره‌ی فولکلور خود، مجموعه‌ای از آثار ادبی را خلق کرده‌اند که امروزه از آن به‌عنوان ادبیات شفاهی گیلکی یاد می‌شود. افسانه‌ها، مثل‌ها، اشعار، ترانه‌ها، اسطوره‌ها، لطیفه‌ها، نمایشنامه‌ها و به‌طور کلی همه‌ی آن‌چه ادبیات شفاهی گیلان را تشکیل می‌دهد، میراث مشترک این قوم است و به همه‌ی تیره‌ها و طوایف آن تعلق دارد. نگارنده در این کتاب کوشیده است با ارایه‌ی نمونه‌هایی به‌مثابه مشت نمونه‌ی خروار از مثل‌ها، قصه‌ها، اسطوره‌ها، چیستان‌ها، ترانه‌های کار، لالایی‌ها، نوروزی‌خوانی‌ها و اشعار کودکانه در فرهنگ مردم گیلان، دریچه‌ای بر آن گستره باز کند.

منطقه‌ی موسوم به «فومناتِ گیلان»، از ابعاد مختلفی قابلِ توجه است. چه از دیدگاه جغرافیای طبیعی که منطقه‌ی غربِ میانه‌ی گیلان را شکل می‌دهد و کوهسارانش حوضه‌ی آبریزِ معروف‌ترین تالاب شمال ایران، یعنی تالاب انزلی است و چه از منظر جغرافیای انسانی، که محل درهم‌تنیدگی دو قوم کهنِ گیلان؛ تالش‌ها و گیلک‌ها است. جغرافیای این ناحیه از دیرباز موقعیتِ سوق‌الجیشیِ ممتازی را برای آن به‌همراه داشته است؛ چه زمانی که به‌عنوانِ پایتختِ حاکمان بیه‌پس مورد توجه بود و چه در عصر مبارزان جنگل که سنگرِ نفوذناپذیرشان در گستره‌ی این جغرافیا قرار داشت. فومنات، بخشی عمده‌ای از نگین‌های گردشگری گیلان را هم در خود جای داده است. شهرک تاریخی ماسوله، دژِ قلعه‌رودخان، روستای امام‌زاده ‌ابراهیم و امام‌زاده اسحاق، منطقه‌ی زیبای سیاه‌مزگی و آب‌بند‌های بی‌نظیر جنوبِ شفت، همگی نشان از جاذبه‌های بی‌همتای این ناحیه دارد. کتاب سرزمين و مردم فومنات که در پنج بخش تدوین شده است، به معرفی سیمای طبیعی، تاریخ عمومی، ویژگی‌های انسانی ـ اجتماعی، خصوصیات اقتصادی و تاریخچه‌ی ادارات و مؤسسات سه شهر فومن، صومعه‌سرا و شفت می‌پردازد.

تداوم جنبش جنگلی‌ها در فضای سیاسی آکنده از سوءظن ایران، و در بستر کشمکش قدرت‌های جهانی، موجب سه نوبت تغییر در پلت‌فرم سیاسی آن‌ها و شیوۀ مواجهه‌شان با نیروهای سیاسی داخلی و قوای نظامی خارجی شده بود. جنبشی که در اولین مرحلۀ خود (احرار / فدائیان جنگل و جنبش رهایی‌بخش ملی)، از طیف گسترده‌ای از حامیان داخلی ـ از شخص شاه گرفته تا عموم اهالی و دهقانان ـ برخوردار شده بود، کمترین مطالبۀ آن در سومین مرحله (کمیتۀ انقلاب سرخ ایران و انقلاب جنگل)، الغاء نظام سلطنتی و تاسیس یک جمهوری مستقل ایرانی بود! اکنون قریب به یک سده از واقعۀ جنگل می‌گذرد و شیوۀ مواجهه با واقعۀ جنگل نیز، همچون خود واقعۀ جنگل، سه دورۀ رو به تکامل را از سر گذرانده است. این پژوهش می‌کوشد براساس ارزیابی اسناد منتشر شده در طول یک سدة گذشته، نگاهی متفاوت و کالبدشناسانه به این جنبش انقلابی داشته باشد.

گیلان اگرچه در حیطه‌ی ادبیات کلاسیک به‌طور مستند، از سابقه‌ی دیر و دوری برخوردار نیست، اما در ادبیات معاصر ـ به‌ویژه در شعر ـ حضوری پررنگ و ردپایی محکم دارد. دست‌کم بخشی از تغییرات زیبایی‌شناختی شعر معاصر، در دهه‌ی هفتاد، مرهون تلاش شاعرانی از گیلان است که هم عرصه‌ی عملی شعر را جدی گرفته و هم در صورت‌بندی نظری آن، تلاشی مستمر کرده‌اند. کتاب هشتاد سال شعر نوی گیلان به مناسبت هشتاد سال حضور شعر نیمایی، سیری از تطوّر شعر پس از نیما در گیلان را به نمایش گذاشته است. با توجه به تجربیات گردآورندگان آن در حوزه‏ی شعر و مسائل نظری آن، این اثر با دقت و وسواس قابل‌توجهی به «انتولوژی» و «کتابشناسی» شعر معاصر این منطقه تا پایان دهه‌ی هشتاد پرداخته است.

استان گیلان به‌دلیل اقلیم خاص و منحصربه‌فرد، یکی از رویشگاه‌های مهم و متنوع گیاهی است. به‌گونه‌ای که حدود بیست درصد فلور کشور در این استان می‌روید و حدود دو هزار گونۀ گیاهی تاکنون در این استان شناسایی شده است. همین سرمایۀ طبیعی سبب‌شده است تا ردپای این گیاهان در سبک زندگی مردم این دیار مشهود باشد. تا جایی که در تنوع غذایی، معماری، اقتصاد، صنعت، پزشکی و... نقشی پررنگ داشته و دارند.

درهایی که در این مجموعه می‌بینیم همگی درهایی دلربا و چشم‌نوازند. این درها به‌عنوان آستانه‌ی بیرونیِ خانه به درون آن ارجاع می‌دهند، پس دعوت‌کننده‌اند. به‌همین‌دلیل این‌ها اصلاً «در» نیستند «دروازه»اند، زیرا بر «باز بودن» راجع‌اند. مهمانی بر کلونِ در می‌کوبد و میزبان از داخل ندا در می‌دهد: «بفرمایید در بازه».

بسیاری از دیدگاه‌های طرح شده دربارة جنبش جنگل، آمیزه‌ای از احساسات قومی، سیاسی، اجتماعی و ایدئولوژیک را با خود همراه دارند. درهم‌آمیختگی این دیدگاه‌ها، مخاطب را با پدیده‌ای تاریخی روبرو می‌سازد که دستیابی به حقیقتِ مکتوم آن دشوار است. تنوع ایدئولوژیک نیروهای جنبش جنگل و دیدگاه‌های متفاوت سران جنبش، بر این گمانه‌زنی‌ها دامن می‌زند. از این‌رو با رویدادی تاریخی روبرو هستیم که شاید بتوان سال‌های متمادی دربارة آن سخن گفت. در این میان، روزنامة جنگل، به عنوان یکی از منابع مهم و شاید مهم‌ترین و دست‌اوّل‌ترین منبع بازتاب‌دهندة دیدگاه‌های مبارزان جنگل، نقش پررنگی در مطالعة رخدادهای این نهضت دارد و اطلاعات مهمی از آرإ و عقاید جنگلیان، در طول دوران مبارزه، در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. براساس آنچه تا امروز به آن دست یافته‌ایم، دفترِ عمرِ نشریة پرماجرای جنگل که در 20 خرداد 1296 گشوده شده بود، در روز دوشنبه 4 مرداد 1299 خورشیدی بسته شد. در مجموع 40 شماره از این نشریه در سه دوره منتظر شد. در مجموعة حاضر، تمامی شماره‌های نشریة جنگل (بجز دو شمارة نایاب) بازچاپ شده است که برخی شماره‌های آن برای نخستین‌بار منتشر می‌شود. در کنار آن، با یادداشت‌ها و فهرست‌ها و نمایه‌های توصیفی، تلاش شده است تا اطلاعات نسبتاً جامعی از محتوای نشریه و سرگذشت دست‌اندرکاران آن به مخاطب ارائه شود.