مهم‌ترین و اصلی‌ترین منابع برای پژوهش دربارۀ کاتبان، صدها هزار نسخة خطی انجامه‌دار پراکنده در کتابخانه‌های سراسر جهان است. انجامه حاوی مطالبی است که کاتب به پایان نسخه افزوده است و معمولاً حاوی اطلاعاتی چون نام کاتب، تاریخ و مکان کتابت و گاه جملۀ دعایی، نام سفارش‌دهنده و گاه معرفی نسخۀ استنساخ‌شده است. این پژوهش، به کاتبان گیلانی و آثاری که کاتبان غیرگیلانی در گیلان کتابت کرده‌اند، پرداخته است تا آغازی باشد برای شناخت هرچه بیشتر این کارگزاران فرهنگی در دوره‌هایی که انسانِ نویسنده، تنهاترین ناشر اندیشه‌اش بود.

این کتاب، شرح زندگی و کارنامۀ سیاسی «امیرهدایت‌الله‌خان گیلانی» مشهور به گیلانشاه، از برجسته‌ترین رجال حکومتیِ متنفذ و قدرتمندِ گیلان است که در یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ ایران، بر مسند حکمروایی گیلان‌زمین تکیه زده بود و توانست در دوران پرتلاطم کشمکش‌های سلسله‌های زندیه و قاجاریه بر سر میراث نادرشاه افشار، گیلان را از بسیاری از گزندهای انتقالِ قدرتِ حکومت مرکزی به‌دور دارد. مردی که به ادعای تاریخ، به گشاده‌دستی و بخشش، شهرتی فراتر از مرزهای گیلان یافت.

این کتاب، شرح احوال و زندگی محمدمیرزا قاجار قوانلو، ملقّب به کاشف السلطنه، از چهره‌های تأثیرگذار و کاردان عصر قاجار و پهلوی اول است. محمدمیرزا هرچند شاهزاده‌ای قَجَر بود اما هیچ‌گاه در کالبد نخوت و بی‌عملی شاهزادگی فرونرفت. او در دورانی متلاطم و پُرفراز و نشیب، دریافت که ایران بستری مناسب برای کشت گیاهی پُرارزش به نام چای است و با کار و تلاشی ستودنی، توانست راز و رمز چای‌کاری و چای‌سازی را در فراتر از مرزهای ایران بیاموزد و نخستین بوته‌های این گیاه ارزشمند را با تحمل دشواری‌های فراوان به ایران آورده و در گیلان بپروراند. او که دیپلماتی کاردان و آگاه بود، در کنار فعالیت‌های سیاسی، با همّتی مثال‌زدنی، صنعت چای را در ایران پی افکند و به یکی از تاثیرگذارترین چهره‌ها در حیات اقتصادی و اجتماعی ایران بدل شد.

بی‌شک نهضت جنگل یکی از بزرگترین و مؤثّرترین قیام­های مردمی در طول تاریخ ایران به‌شمار می‌­آید و تقارن تاریخی آن با رویدادهای مهّم دنیا نظیر جنگ جهانی اوّل، سقوط تزارها در روسیّه، روی کار آمدن بلشویک‌ها و نیز توسعه‌­طلبی‌­های آلمان و انگلستان در خاورمیانه، اهمیت آن را دو چندان کرده است. به همین خاطر بررّسی همه جانبه­‌ی این قیام در حوزه‌های تاریخ، سیاست، اقتصاد، ادبیّات، فرهنگ و علوم اجتماعی بسیار ضروری به‌نظر می‌­رسد ... اثری که پیشرو دارید، تلاشی است در همین زمینه. این اثر گاه‌شمار رویدادهایی است که مقارن با نهضت جنگل در گیلان، ایران و جهان به وقوع پیوسته و به‌زعم گردآورنده، بر کم و کیف اقدامات موافقان و مخالفان این نهضت و روند حوادث تاریخی آن دوران مؤثّر بوده است. یادآوری این نکته ضروری است که نخستینبار محقق ارجمند جناب آقای جعفر مهرداد در کتاب مدخلی بر بازشناسی نهضت جنگل در این مسیر قدم نهاده­‌اند و نگارنده با الهام از این کتاب و با أخذ شیوه­‌ی تدوین از کتاب روزشمار تاریخ ایران تألیف مورخ فاضل دکتر باقر عاقلی و با مراجعه به ده­‌ها کتاب و مقاله و مجلّه و سند دیگر، به گردآوری این مجموعه پرداخت.

«فتح‌الله‌خان‌ اکبر سپهداراعظم» سیاستمدار نامدار گیلانی، در یکی از بحرانی‌ترین دوره‌های تاریخ ایران بر مسند ریاست‌الوزرایی تکیه زد و هرچند مدّت ریاست او کوتاه بود؛ اهمیّت بسیاری در سرنوشت کشور داشت. دولت او در دوران افول حکومت مشروطه تشکیل شد؛ مشروطه‌ای که به صد خون‌دل به دست آمده بود و در طوفان حوادث بزرگ داخلی و خارجی ضعیف و ضعیف‌تر شده و به زخم ناسوری بدل شده بود. سقوط دولت سپهدار رشتی هم مقدّمۀ برآمدن حکومت پهلوی شد. این کتاب به شرح احوال و اعمال این چهره‌ی نامدار سیاسی می‌پردازد.

گیلان در آغاز ورود به اسلام به ایران یکی از مراکز مهم اندیشه‌های اسلامی بود و توجه به موقعیت جغرافیایی و پیشینه‌ی تاریخی و فرهنگی خود، ضمن پذیرش دین اسلام، محل رشد و گسترش پایه‌ها‌ی پذیرش دین اسلام، محل رشد و گسترش پایه‌های اولیه‌ی اندیشه‌های تشییع در ایران شد. کتاب حاضر که توسط زنده‌یاد استاد سید محمدتقی میرابوالقاسمی، از پژوهشگران شایسته‌ی این خطه نگاشته شده است، به چگونگی گسترش اسلام در گیلان می‌پردازد و آرا و عقاید اندیشه‌ورزان علوی را تا دوره‌ی صفویه مورد مطالعه قرار می‌دهد. پس از آن چگونگی سیر تحول این اندیشه و در هم‌آمیزی آن با تحولات اجتماعی‌ـ‌سیاسی منطقه تا پایان جنبش جنگل را پی‌گیری می‌کند. یکی از ویژگی های این اثر، استفاده از منابعی است که تا کنون کم‌تر مورد مطالعه قرار گرفته است.

شیوه‌ی حکومت ناصرالدین شاه در نوع خود منحصر به فرد و قابل بررسی است. او در ایالات و ولایات کارگزارانی داشت که امور حکومتی و عمرانی را توسط آنان به انجام می‌رساند که غالباً از حکام، خوانین مالکان و مال‌داران طراز اول هر منطقه بودند. این کتاب پیش از هر چیز نگاهی دارد به زندگی این شاه قاجار و سپس شمه‌ای از رویدادهای گیلان در نیم‌قرن دوران سلطنت او را بازگو می‌کند. در بخش دوم به شرح احوال 92 نفر از مشاهیر رجال گیلان در آن دوره‌ی تاریخی و به تبع آن به معرفی تعدادی از مهم‌ترین نزدیکان آنان پرداخته شده است.

در طول 53 سال سلطنت پهلوی‌ها، 34 نفر تحت عنوان حکمران، فرماندار کل و استاندار پا به استان گیلان گذاشتند و هر یک از 2 ماه تا 4 سال بر مسند مهم‌ترین پست اجرایی این دیار تکیه زدند. این کتاب بی‌هیچ داوری درباره‌ی عملکرد این دولتمردان، تنها به شرح احوال و سوابق اداری آنان می‌پردازد تا دریچه‌ای باشد بر شناخت زمامدارانی که هر یک برای مدتی زمام امور این استان را در دست داشتند.

حاجی میرزا محمد معصوم نعمت‌الهی شیرازی، سیاح و تذکره‌نویس معروف، متخلص به معصوم و ملقب به لقب حکومتی نایب‌الصدر و لقب طریقتی معصوم‌علی شده است. در 14 ربیع‌الاول 1270 ق در شیراز به دنیا آمد. آنچه در این کتاب می‌خوانید، شرح دو سفر میرزامعصوم نایب‌الصدر شیرازی به گیلان است که بار اول به قصد عبور و جهت تشرف به حج در شوال 1305 ق صورت پذیرفته و بار دوم به قصد سیاحت در گیلان در سال 1314 ق انجام شده است.

انقلاب‌ مشروطه‌ زماني‌ به‌ وقوع‌ پيوست‌ كه‌درخت‌ استبداد صدها سال‌ در ايران‌ سايه‌ افكنده‌ بود. روشنفكران‌ جامعه‌ و پيشروان‌ اين‌ انقلاب، هنگامي ‌قصد برانداختن‌ اين‌ درختِ‌ كهن‌سالِ‌ بي‌باروبر را كردند كه‌ نه‌ صاحبان‌ زر و زور و تزوير حاضر به‌صرف‌ نظر از اختيارات‌ مطلقه‌ و امكانات ‌بي‌حد‌ و حصر خود بودند و نه‌ توده‏‌هاي‌مردم‌ از فرط‌ بي‌سوادی و پريشانيی دركی از آزادي، آسايش‌ و پيشرفت‌ داشتند. ‌مردان‌ انقلاب‌ در مبارزه‌اي‌ بي‌امان‌ و طولانی، چراغ‌ آزادي‌ را در ظلمتكده‌ی ايران‌ برافروختند و با استقرار قانون، حاكميت‌ خواست‌ و اراده‌ي‌ ملت‌ بر سرنوشت‌ خود را محقق‌ ساختند. گيلان‌ به‌ عنوان‌يكي‌ از پايگاه‌هاي‌ اصلی وقايع‌ مشروطه، نقشی مؤثر و مهم‌ در پيشبرد اهداف‌ آزادي‌خواهان‌مشروطه‌ داشت. ‌كتاب‌ حاضر نگاهی است‌ گذرا به‌ حضور گيلان‌در جنبش‌ مشروطيت، با نگاه‌ به‌ روند انقلاب‌مشروطيت‌ ايران.

تشکیل انجمن‌های ملی، سیاسی و صنفی در طلیعه‌ی انقلاب مشروطیت، از‌جمله دستاوردهای مهم روشنفکران آزادی‌خواه پس از سال‌ها تلاش و مبارزه بود؛ زیرا شکل‌گیری و فعالیت این انجمن‌ها موجب رشد آگاهی و توجه مردم نسبت به مقولاتی چون رفاه اجتماعی، امنیّت اقتصادی و دیگر حقوق مدنی‌شان شد و جبهه‌ای متحد و قدرتمند را در مقابل استبداد پدید آورد. کارکرد این انجمن‌ها در عرصه‌ی سیاسی ایران، منجر به صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه شد و جبهه‌ای قدرتمند را در برابر اردوی مستبدین پدید آورد. فعالیت این انجمن‌ها با همه‌ی پیچیدگی‌های حاکم بر ساختار و مناسبات آن‌ها، به‌دلیل مقاومت محمدعلی شاه در برابر واگذاری قدرت و حاکمیت قانون، به اوج خود رسید. هرچند این شعله پس از به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی فروکش کرد ولی اندکی بعد، از زیر خاکستر خفقان سربرآورد و به خلع خودکامه منتهی گردید.

در طول 53 سال سلطنت پهلوی‌ها، 34 نفر تحت عنوان حکمران، فرماندار کل و استاندار پا به استان گیلان گذاشتند و هر یک از 2 ماه تا 4 سال بر مسند مهم‌ترین پست اجرایی این دیار تکیه زدند. این کتاب بی‌هیچ داوری درباره‌ی عملکرد این دولتمردان، تنها به شرح احوال و سوابق اداری آنان می‌پردازد تا دریچه‌ای باشد بر شناخت زمامدارانی که هر یک برای مدتی زمام امور این استان را در دست داشتند.

تاریخ انقلاب مشروطیت ایران به همت هزاران مرد و زن آزاده‌ای رقم خورده است که در راه استقرار حکومت قانون از هیچ کوششی فرو گذار نکردند، تا این نهال نورسته، درختی بارور شود. گرامی داشت یاد این مجاهدانِ راه آزادی وظیفه‌ی نسلی است که امروزه از ثمره‌ی این مجاهدت‌ها بهره‌مند است و باید قدردان برخورداری از حکومت قانون، آموزش و پرورش، نهادهای مدنی و ... باشد. این نخستین اثری است که به طور مستقل به شرح احوال و اقدامات آن دسته از مجاهدین و مشروطه‌خواهان گیلانی یا مقیم گیلان پرداخته که نقش برجسته‌ای در استقرار مشورطیت در سال 1324 ق، و سپس اعاده‌ی آن در سال 1327ق، داشته‌اند.