این کتاب مجموعه‌ی سه مقاله درباره‌ی جنبش و انقلاب جنگل، با تمرکز بر شخصیت کوچک‌خان است. از هر شخصیتِ تاریخی، می‌توان روایت‌های گوناگون بر مبنای قالب‌بندی‌های ایدئولوژیک، اسطوره‌سازی‌های تبلیغی و تهییجی و روایت واقعی در ظرف زمان و مکانی مشخص در بستر تاریخ ارائه داد. این کتاب روایتی متفاوت از زندگی و فعالیت سیاسی کوچک‌خان است که نویسنده در خلال آن تلاش کرده تا روایتی چندسویه و نزدیک به واقعیت از شخصیت او ارائه دهد. شخصیتی که در بستر زمان و مکانی مشخص پدیدار شده و به‌منظور بهره‌برداری‌های تبلیغی و سیاسی – ایدئولوژیک، بازسازی نشده است.

من و بشرا با جوان شاعر و خوش‌ذوقی به ‌نام رحیم چراغی آشنا شد‌یم که شعرهای کوتاه گیلکی مبتکرانه و تأثیرگذاری می‌سرود. این آشنایی باعث شد که ما هم به‌ فکر سرایش شعر گیلکی بسیار کوتاه بیفتیم. ... بالاخره قرار شد رحیم چراغی برای تهیۀ مانیفست به‌ خانة ‌بشرا بیاید. ما چند‌روزی برای این‌کار وقت گذاشتیم و از چراغی خواستیم که متن اصلی را بنویسد. ... با پیشنهاد چراغی اسم این گونۀ شعری شد «هساشعر». وقتی قرار شد که این مانیفست را منتشر کنیم آقای صالح‌پور پرسید برای معرفی بانیِ این ‌سبک‌ شعری اسم‌ چه کسی را بنویسم؟ بشرا سکوت کرد و چراغی هم ‌چیزی نگفت. من گفتم: «آقای صالح‌پور به‌ترتیب بنویسین: چراغی، بشرا، فارسی»، اما چراغی درجا به‌ حرف آمد و به‌د‌لیل احترامی که برای ما قائل بود، گفت: «نه! بنویسین، بشرا، فارسی، چراغی»، و همین‌‌طور هم ‌شد. بالاخره متن مانیفست هساشعر طی چند‌ین شماره د‌ر نشریۀ کاد‌ح توسط آقای صالح‌پور چاپ شد و سروصد‌ای زیاد‌ی به‌پا کرد...

این کتاب مکمل سه جلد پیشین مجموعه‌ی تاریخ گیلان است که به تحولات تاریخی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی این سرزمین در دوره‌ی پهلوی دوم می‌پردازد. در این کتاب به مباحث و رویدادهای این دوره‌ی 37 ساله پرداخته شده‌است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: جنبش دهقانی گیلان در دهه‌ی 1320، جنبش ملی شدن صنعت نفت، کودتای 28 مرداد، اصلاحات ارضی و رویداد 15 خرداد در گیلان، جنبش مسلحانه‌ی انقلابی ایران (واقعه‌ی سیاهکل)، تحولات فرهنگی و هنری، تأثیر وسیع برنامه‌های سوم، چهارم و پنجم اقتصادی در گیلان (1341 - 1356)، تأسیس شبکه‌ی گسترده‌ی آبیاری و مدرن‌سازی اقتصادِ گیلان در دهه‌ی 1340و1350، توسعه‌ی سریع صنعتی گیلان در دهه‌ی 1350 و سرانجام روند شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی در گیلان. عمده‌ی این مباحث با استناد به اسنادِ دستِ اول، در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.

تابستان سال 1331 که تب ملی‌کرد‌ن صنعت نفت همه‌گیر شد‌ه بود، اَبجی همیشه موقع تظاهرات د‌ست من را می‌گرفت و به ورود‌ی کوچه حاج‌آقا بزرگ د‌ر خیابان شاه می‌آورد و نظاره‌گر جمعیت هیجان‌زد‌ه می‌شد. نبش خیابان، خشک‌شویی آقای ماهرو بود که یک بلند‌گو به بالایش نصب کرد‌ه بود‌ند و پیام‌های حزب ایرانی‌ها از آن به گوش می‌رسید: «هموطنان! حزب ایران د‌ر تلاش است تا ایران را از چنگال مزد‌وران بیگانه رهایی بخشد». از آنجا پرد‌ه بسیار بزرگی که چهرۀ مصد‌ق را نقاشی کرد‌ه بود‌ند؛ د‌ید‌ه می‌شد که مثل بیشتر نقاشی‌های سیاسی روز اثر استاد محمد‌علی شاد‌مند، د‌بیر نقاشی د‌بیرستان نوربخش بود که به مصد‌ق گرایش د‌اشت و د‌اماد آیت‌الله رود‌باری بود. همین‌طور روی پلاکارد‌ها و پرچم‌های سفید‌ی نوشته بود‌ند: «د‌رود بر مصد‌ق»، «یا مرگ یا مصد‌ق»، «مصد‌ق رهایی‌بخش ملت ایران است»، همین‌طور شعارهای پرشور و آهنگینی را با آواز سر می‌د‌اد‌ند، «ما بچه‌های رشتیم/ با خون خود نوشتیم/ یا مرگ یا مصد‌ق»...

در طول چند دهه‌ی گذشته، آثار گوناگونی پیرامون جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان منتشر شده است که در دسترس‌بودن و آگاهی از انتشار این آثار می‌تواند کمک‌حال پژوهشگران برای واکاوی بهتر این رخداد تاریخی باشد. از سوی دیگر، یکی از ویژگی‌های مأخذ‌شناسی، جلوگیری از پژوهش‌های تکراری است. کتاب مأخذشناسی تحلیلی ـ انتقادی مشروطه‌ی گیلان، به‌گونه‌ای تالیف شده است که مخاطب با مراجعه به آن، از سرفصل‌های کلی آثار منتشرشده‌ی کتاب‌ها و مقالات درباره‌ی رویدادهای این جنبش در گیلان باخبر شود و محتوای مطرح شده در کتاب‌ها را نیز دریابد.

نمایش گذاشتن در گالری گلستان کار راحتی نبود. آن‌موقع این گالری هرچندسال به هنرمندها نوبت می‌داد. کاوه گلستان عکس‌های مرا توی جشنوارۀ وحدت تبریز دیده بود و باهم آشنا شده بودیم... واسطه شد و این‌طور اولین نمایشگاه انفرادی‌ام در تهران برگزار شد. این‌بار ده روزِ نمایشگاه را در تهران ماندم. استقبال خیلی خوبی هم از نمایشگاه شد. من از این‌همه توجه مات و مبهوت شده بودم. تمام عکاسان مطرح آن‌روز کشور آمدند و عکس‌هایم را دیدند. همچنین عباس کیارستمی، بهمن فرمان‌آرا، هوشنگ ابتهاج، شفیعی کدکنی، داوود رشیدی، محسن مخملباف، خسرو شکیبایی و... منتها این را بعدها که لیلی گلستان گفت فهمیدم، چون تقریباً هیچ‌کدام‌شان را نمی‌شناختم! منِ روستایی ...

حکومت آل‏ ‏بویه حکومتی با ماهیت نظامی بود و کتاب حاضر تلاشی است برای پرداختن به جزییات بیش‏تر و ترسیم ابعاد مختلف نظامی، از اوضاع میادین جنگ گرفته تا وضع معیشتی سپاهیان. در ابتدا تصویر نسبتاً دقیقی از آرایش ظاهری و تجهیزاتی که سپاهیان آل‌‏بویه از آن بهره می‏‌بردند ترسیم شده و سپس به فرهنگ جنگ‌‏طلبی سلاطین آن دوره اشاره شده و مسائل اقتصادی سپاه مورد بررسی قرار گرفته است. هم‏چنین به ترکیب نژادی سپاه بویه‏یان پرداخته شده و به دلیل نقشی که ديلميان در شكل‏‌گيري و تداوم اين سلسله ايفا كرده ‏اند، شناسنامه‌‏اي از فعالیت‌‏های آنان نیز ارایه شده است. در بخش‌‏های پایانی سیاست‌‏های نظامی سلاطین آل‏‌بویه و عملکرد نظامی چند سردار برجسته‏‏‌ی این سلسله مورد ارزیابی قرار گرفته است.

لغات و كلمات پزشكي گيلكي بخشي از فرهنگ عاميانه يا فولكلور آن زبان است كه بايد به ويژه مورد توجه پزشكان گيلكي زبان قرار گيرد. در فرهنگ عاميانه‏‌ي پزشكي و طب سنتي گيلان زمين كه گيله تجربه خوانده مي‏شود، مطالب زيادي چون اعتقادات مردم اين مرز و بوم درباره‏‌ي خواص داروهاي گياهي (به ويژه گياهان دارويي محلي) و كاربرد آن‌‏ها، درمان‏‌هاي سنتي و نيز آداب و رسوم و اعتقادات پزشكي نياكان ما وجود دارد كه سينه به سينه به ما رسيده است. هم‏چنين نام بيماري‏‌ها و علايم آن‏ها و نام اندام‌‏هاي مختلف بدن بخش‏‌هاي متنوع ديگري از اين فرهنگ را تشكيل مي‏‌دهد. كتابي كه در دست داريد كوششي است در ارج‏گذاري و حراست از ميراث پيشينيان در باب طب سنتي گيلان.

‌

این کتاب نگاهی دارد به تاریخ سرزمینی دیرپا که از پس قرن‏های متمادی، حوادث و تحولات بسیاری را از سرگذرانده است. سرزمینی که کمتر مجال دست‏یازی مهاجمان را بر خود داده و همواره چون دژی مستحکم، میراث‏های خود را پاس داشته است. تاریخ سرزمینِ مردمانی هوشمند، هنرور، منعطف و اصیل که اقوام مختلف در پهنه‏ي آن در کنار یکدیگر زیسته‏اند. مأمن تمدن‏های درخشان و باشكوه مارلیک، تالش و املش. این کتاب روایت افشین پرتو، تاریخ ‏پژوه برجسته‏ی گیلانی است از سرزمین سبز. او با نثری ویژه و نگاهی متفاوت به حوادث و تحولات گیلان نگریسته است.

این اثر به مجموعه‏ای از مباحث گوناگون پیرامون سرزمین و قوم تالش می‏پردازد. در بخش‏های مختلف اين کتاب جغرافیای طبیعی، انسانی و اقتصادی تالش و اوضاع فرهنگی، اجتماعی و میزان رشد و توسعه این قوم مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش‏های دیگر به جغرافیای تاریخی کادوسیه و تالش پرداخته شده و اوضاع گیلان و نقش تالشی‏ها در این سرزمین و وضعیت حکمرانان این ناحیه مورد بررسی قرار گرفته است.  

این کتاب درباره یکی از قدیمی ترین آثار تاریخی شهرستان لاهیجان، تپه پنج پیران می‌باشد.

این کتاب گزارش آوارگی ساكنین ارمنی شهر باكوست که حدود یك قرن پیش و هم‌زمان با آغاز قتل‌عام ساكنان ارمنی باكو به‌دست نیروهای عثمانی، ناچار موطن خود را ترك کردند و مهاجرت به شهرهای ساحلی گیلان را در پیش گرفتند. گزارش چاپی این رخدادِ تاریخی از آن‌نظر اهمیت دارد كه بدانیم، جمعیتی به‌دور از خانه و كاشانه، با تشكیل كمیتۀ امداد منتخبی از بین خود و ارامنۀ ساكن رشت، مسائل و مشكلاتِ خیلِ عظیم پناهندگان را در طول آوارگی تا مراجعت مجددشان به باكو، به‌نحو احسن مدیریت كردند و در طول مدت پناهندگی، از توجه وكمك‌های همه‌جانبۀ مردم گیلان و به‌ویژه شخص «میرزاكوچك‌خان» که به آنان پناه داده بود، برخوردار بودند.

این کتاب، بازچاپ د‌‍‌و سالنامة د‌بیرستان شاهپور رشت (شهید د‌کتر بهشتی) است. نخستین سالنامه به‌ پیروی از مد‌ارس معتبر اروپایی د‌ر سال 1315، یک سال پس از افتتاح عمارت نوبنیاد د‌بیرستان، منتشر شد. این سالنامه که توسط انجمن سالنامه و تألیفات این د‌بیرستان تهیه شد‌ه بود، د‌ر سال 1315 د‌ر چاپخانۀ عروةالوثقی رشت به چاپ رسید. د‌ومین سالنامه د‌ر سال 1322 د‌ر تهران و توسط چاپخانة روزنامة امید منتشر شد که آن هم مانند نخستین سالنامه د‌ربرگیرند‌ۀ اطلاعات ارزشمند‌ی است. د‌ر ابتد‌ای سالنامة سال تحصیلی 1322-1321 تاریخچۀ فرهنگ گیلان و د‌بیرستان شاهپور آمد‌ه است. این مجموعه، بخشی مهم از تاریخ معتبرترین و مشهورترین مد‌رسۀ گیلان را به مخاطب ارائه می‌کند.

در طول چند دهه‌ی گذشته آثار گوناگونی درباره‌ی نهضت جنگل منتشرشده است، که در دسترس بودن و آگاهی از انتشار این آثار، می‌تواند کمک‌حال پژوهشگران برای واکاوی بهتر این رخداد تاریخی باشد. از سوی دیگر یکی از ویژگی‌های این گونه کتاب‌شناسی‌ها، جلوگیری از پژوهش‌های تکراری است. این اثر، دستکم تا به امروز، تنها کتاب‌شناسی‌ِ نهضت جنگل است که به‌‎صورت توصیفی گردآوری و تدوین شده است و مخاطب می‌تواند با مراجعه به آن، از سرفصل‌های کلی آثار منتشر شده‌ی کتاب‌ها و مقالات با موضوع نهضت جنگل آگاه شود و برخی از زوایای سرفصل‌های طرح شده در آثار مکتوب مختلف را دریابد.

بسیاري از مشاهیر و بزرگان ادب و هنر گیلان، با جنبش جنگل که بیش از هفت سال تداوم داشت، همکاري و همدلی داشتند. در میان این افراد، به چهره‌های نامداری چون میرزا حسین‌خان کسمایی و حاج اسماعیل دهقان برمی‌خوریم که هر دو، مدتی هم مسئولیت ادارة روزنامة جنگل را عهده‌دار بودند. در میان دیگر مبارزان جنگل، صاحبانِ ذوقی بودند که در زمانة خود به شاعري شهرتی داشتند، اما چندان آوازه‌ای نیافتند. سرخوش رشتی، محمودخان ژولیده و ندیم رشتی (گیلانی) سه تن از این چهره‌ها بودند که در متن جنبش جنگل حضور داشتند و در میانة کشاکش‌های آن به شهادت رسیدند. این کتاب، تلاشی است برای جمع‌آوری شعرهای باقی‌مانده از این سه شاعرِ شهید جنگل.

آگاهی د‌قیق از اخبار و وقایع گذشته، مستلزم جست‌وجو د‌ر میان اسناد و اوراق برجای ماند‌ه و رصد د‌قیق آن‌ها است. گاه سطری از آنچه د‌ر مطبوعات گذشته چاپ شد‌ه، می‌تواند راهگشای یک نکته‌ی مبهم تاریخی یا نمایانگر گوشه‌ای از تاریخ مغفول‌ماند‌ه‌ی هر سرزمینی باشد. کتاب اخبار گیلان د‌ر مطبوعات عصر قاجار، مجموعه‌ای است از اخبار و اطلاعات مربوط به سرزمین گیلان که از میان اوراق نشریات مهم عصر قاجار كه د‌ر خارج از گيلان منتشر شد‌ه، استخراج شد‌ه است تا منبعی مستند و د‌قیق فراروی پژوهشگران و علاقه‌مند‌ان تاریخ گیلان قرار د‌هد.

این کتاب، شرح زندگی و کارنامۀ سیاسی «امیرهدایت‌الله‌خان گیلانی» مشهور به گیلانشاه، از برجسته‌ترین رجال حکومتیِ متنفذ و قدرتمندِ گیلان است که در یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ ایران، بر مسند حکمروایی گیلان‌زمین تکیه زده بود و توانست در دوران پرتلاطم کشمکش‌های سلسله‌های زندیه و قاجاریه بر سر میراث نادرشاه افشار، گیلان را از بسیاری از گزندهای انتقالِ قدرتِ حکومت مرکزی به‌دور دارد. مردی که به ادعای تاریخ، به گشاده‌دستی و بخشش، شهرتی فراتر از مرزهای گیلان یافت.

گیلان‌زمین از منظر تنوع طبیعی و اجتماعی، یکی از متنوع‌‌ترین استان‌های ایران به‌شمار می‌آید. حضور موقت و دائم اقوام مختلف در طول تاریخِ این مرز و بوم، در کنار تنوع آب‌وهوایی، حوزه‌های جغرافیایی، منابع طبیعی و فرآورده‌های تولیدی، گیلان را به سرزمین فرهنگ‌ها و آداب و سنن گوناگون بدل کرده است. کتاب گیلان در گذرگاه زمان، دربرگیرندۀ بخش عمده‌ای از اوضاع طبیعی و جغرافیایی گیلان و رویدادهای مهم اجتماعی، سیاسی، تاریخی و فرهنگی‌ای است که بر فرهنگ و تاریخ این سرزمین تأثیر گذاشته است. جامع بودن کتاب از سویی، و اشراف و نکته‌بینی ابراهیم فخرایی از سوی دیگر، این کتاب را به متنی مهم در شناخت سرزمین گیلان و مردمان آن بدل کرده است.

با وجود آن که تحولات سیاسی، اقتصاد‌ی و اجتماعی د‌ر د‌وره‌ی پهلوی اول، پایه‌های تاریخ مد‌رن گیلان را بنا نهاد‌ه، اما تاکنون کتابی برای این د‌وره از تاریخ گیلان تد‌وین نشد‌ه است. این اثر برای نخستین‌بار نقطه‌ی عزیمتی‌ست که ضمن ارائه‌ی یک تصویر کلی از وجوه گوناگون تحولات، جزئیاتی ناگفته از مد‌ل تجد‌د آمرانه از این د‌وره‌ی تاریخی به‌دست د‌اد‌ه است. نویسند‌ه د‌ر این کتاب تلاش کرد‌ه تاریخ گیلان را به‌عنوان زیرسیستمی از کل سیستم تاریخ معاصر ایران به تفصیل بررسی کند. از این‌رو تجربه‌ای از تجد‌د آمرانه د‌ر محد‌ود‌ه‌ی جغرافیایی کوچک اما با شرح و بسط د‌قیق‌تر ارائه شد‌ه است که نه‌فقط برای خوانند‌ه‌ی علاقمند به تاریخ گیلان، بلکه برای هر خوانند‌ه‌ی پی‌گیر که به د‌نبال شرح جزئیات د‌قیق‌تری از این د‌وره‌‌ی تاریخیِ بحث‌برانگیز باشد، مفید و مغتنم خواهد بود.

منطقه‌ی موسوم به «فومناتِ گیلان»، از ابعاد مختلفی قابلِ توجه است. چه از دیدگاه جغرافیای طبیعی که منطقه‌ی غربِ میانه‌ی گیلان را شکل می‌دهد و کوهسارانش حوضه‌ی آبریزِ معروف‌ترین تالاب شمال ایران، یعنی تالاب انزلی است و چه از منظر جغرافیای انسانی، که محل درهم‌تنیدگی دو قوم کهنِ گیلان؛ تالش‌ها و گیلک‌ها است. جغرافیای این ناحیه از دیرباز موقعیتِ سوق‌الجیشیِ ممتازی را برای آن به‌همراه داشته است؛ چه زمانی که به‌عنوانِ پایتختِ حاکمان بیه‌پس مورد توجه بود و چه در عصر مبارزان جنگل که سنگرِ نفوذناپذیرشان در گستره‌ی این جغرافیا قرار داشت. فومنات، بخشی عمده‌ای از نگین‌های گردشگری گیلان را هم در خود جای داده است. شهرک تاریخی ماسوله، دژِ قلعه‌رودخان، روستای امام‌زاده ‌ابراهیم و امام‌زاده اسحاق، منطقه‌ی زیبای سیاه‌مزگی و آب‌بند‌های بی‌نظیر جنوبِ شفت، همگی نشان از جاذبه‌های بی‌همتای این ناحیه دارد. کتاب سرزمين و مردم فومنات که در پنج بخش تدوین شده است، به معرفی سیمای طبیعی، تاریخ عمومی، ویژگی‌های انسانی ـ اجتماعی، خصوصیات اقتصادی و تاریخچه‌ی ادارات و مؤسسات سه شهر فومن، صومعه‌سرا و شفت می‌پردازد.

اینک در هشتادویکمین سال زندگی خود، آنچه از دوران کودکی به یادم مانده و درباره‌ی زادگاهم ـ چهارده ـ در ذهنم نقش بسته است، به یادگار می‌گذارم. ممکن است برخی از مطالب به یادم نمانده و یا اشتباهی رخ داده باشد. زیرا تنها، از خاطراتی که از آن زمان‌های دور به یادم مانده است، بهره گرفته‌ام. گویی هنوز غرش هواپیماهای بمب‌افکن غول‌پیکر جنگ جهانی دوم که بر فراز آسمان زادگاهم به پرواز درمی‌آمدند، طنین‌افکنند. هواپیماهایی که در سطح بسیار پایین در حال پرواز بودند و ما با شیطنت‌های کودکانه صدایشان را تقلید می‌کردیم.

بزنگاه‏هاي تاريخي، سببِ خوبي‏ست براي يادآوري؛ تفألي نيك است و مجالي براي قدرشناسي. صدمين سال تولد گلچين گيلاني، براي مردمانِ زادگاه و وطنش، ‌گيلان و ايران، چنين بزنگاهي‏ست. در ذهن و بر زبانِ چند نسل از مردمان يك ملت ماندن، نه كارِ هركسي‏ست. گلچين از آن كسان است. حتي اگر فقط سروده‏ي باز باران او ورد زبان‏ها باشد. اثري كه مي‏توان گفت كه تا حد لالايي‏ها خوانده شده و در يادها مانده است. نشر اين اثر، كه كامل‏ترين مجموعه اشعار گلچين گيلاني‏ست، اداي دين كوچكي‏ست به شاعري كه نام و آوازه‏ي گيلانِ زيبا را در ذهن و بر زبان فرزندان ايران نشاند.

بی‌شک نهضت جنگل یکی از بزرگترین و مؤثّرترین قیام­های مردمی در طول تاریخ ایران به‌شمار می‌­آید و تقارن تاریخی آن با رویدادهای مهّم دنیا نظیر جنگ جهانی اوّل، سقوط تزارها در روسیّه، روی کار آمدن بلشویک‌ها و نیز توسعه‌­طلبی‌­های آلمان و انگلستان در خاورمیانه، اهمیت آن را دو چندان کرده است. به همین خاطر بررّسی همه جانبه­‌ی این قیام در حوزه‌های تاریخ، سیاست، اقتصاد، ادبیّات، فرهنگ و علوم اجتماعی بسیار ضروری به‌نظر می‌­رسد ... اثری که پیشرو دارید، تلاشی است در همین زمینه. این اثر گاه‌شمار رویدادهایی است که مقارن با نهضت جنگل در گیلان، ایران و جهان به وقوع پیوسته و به‌زعم گردآورنده، بر کم و کیف اقدامات موافقان و مخالفان این نهضت و روند حوادث تاریخی آن دوران مؤثّر بوده است. یادآوری این نکته ضروری است که نخستینبار محقق ارجمند جناب آقای جعفر مهرداد در کتاب مدخلی بر بازشناسی نهضت جنگل در این مسیر قدم نهاده­‌اند و نگارنده با الهام از این کتاب و با أخذ شیوه­‌ی تدوین از کتاب روزشمار تاریخ ایران تألیف مورخ فاضل دکتر باقر عاقلی و با مراجعه به ده­‌ها کتاب و مقاله و مجلّه و سند دیگر، به گردآوری این مجموعه پرداخت.

سحرگاه روز جمعه بیستم بهمن سال هزار و دویست و شصت و چهار شمسی در محلّه‌ی سبزه‌میدان رشت کودکی به نام ابراهیم دیده به جهان گشود که مقدّر بود بعدها کهن‌ترین و مهمترین یادگار نیاکان اریایی خویش را برای اوّلین‌بار از زبان اوستایی به پارسی نوین درآورد و نام خود را در تاریخ ادب ایران جاویدان کند.

گیلان را در عصر صفویه دارالمرز می‌نامیدند و حدود آن از شرق به چالوس و از غرب تا رود آستارا منتهی می‌شد. ‏‏‏با آنکه گیلانیان نقش انکارناپذیری در تاسیس صفویه داشتند، اما صفویان به مدت یک سده تا پایان عمر حکومت‌های محلی گیلان، رفتار توأم با مهر با آنان نداشتند و همواره با روش‌های مختلف آنان را در فشار قرار می‌دادند. گیلان پس از سقوط حکومت‌های محلی جولانگاه مباشران صفوی شد؛ زیرا شاه‌عباس به‌دلیل منافع اقتصادی سرشاری که این ایالت برای وی داشت، آن را به‌طور مستقیم زیر نظارت خود قرار داد. در ادامۀ این روند هرچند گیلانیان استقلال خود را از دست دادند، اما این مسئله مقدمات ارتباط جهانی گیلان با دنیا را فراهم آورد و از این زمان تجّار و سیاحان به‌دلیل اعتبار ابریشم گیلان، این سرزمین، به‌ویژه شهر رشت را به‌عنوان یکی از مراکز مهم اقتصادی ایران در برنامه‌های اصلی سفر خود قرار می‌دادند. برگزاری همایش «گیلان در گسترۀ تاریخ صفویه» گامی مهم در معرفی توانایی‌های فکری، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی گیلان در عصر صفویه بوده است. از این دوره گیلان جایگاه مهمی در جغرافیای جهان ایرانی یافت. این کتاب گزیده‌ای از مقالات ارائه شده در این همایش است که به معرفی زوایای گوناگون از تاریخ گیلان در عصر صفوی می‌پردازد.

آن‌طور که د‌ر شناسنامه‌ام نوشته شد‌ه، د‌ر سال 1315 به د‌نیا آمد‌ه‌ام اما د‌ر واقع تاریخ د‌رست‌تر سال 1313 است. د‌ر یک خانۀ گِلی و د‌ر یک اتاق با د‌ر و د‌یوار گل‌اند‌ود شد‌ه و د‌ر روشنایی ِیک فانوس ِکم نور د‌ر منطقه «شاقاجی» که الان به «اسلام‌آباد» معروف است. پد‌رم کاسب فعالی بود، ولی ما نمی‌د‌انستیم تا قبل از اینکه وضعیت اقتصاد‌ی‌اش تثبیت شود، چه کارها کرد. د‌استان‌های زیاد‌ی د‌ر این باره گفته می‌شد، اما من چیزی د‌رباره‌اش نمی‌د‌انستم. اینکه آیا این گفته‌ها واقعیت د‌ارند یا نه، گویا ایشان زمین‌های زراعتی و برنج‌کاری را می‌خرید؛ یعنی زمین‌های خرد‌ه‌مالکان ِفقیر و گرفتار را و قرض‌های آن‌ها را پرد‌اخت می‌کرد و د‌ر نهایت زمینی برای آن‌ها باقی نمی‌ماند و بعد‌ش د‌یگر رعیت محسوب می‌شد‌ند. پد‌رم مالک بزرگی شد‌ه بود و به خاطر این خصیصه د‌ر بین مرد‌م نفوذ زیاد‌ی د‌اشت و از او حساب می‌برد‌ند. اغلب سوار بر اسبش بود، همراه با سگی و تفنگی به کمر بسته. آنجا یک امپراطوری برای خود‌ش ساخته بود.

هنر ـ ایرانی اسلامی در دورۀ صفویه، با اهتمام خاندان حکومتی، کمک و همت ایرانیان و شیعیان، به‌ویژه علما و هنرمندان، پیشرفت شایانی کرد. در میان هنرهای ایرانی ـ اسلامی، هنرِ معماری جایگاهی ویژه و شهرتی عالم‌گیر یافت. در کتاب حاضر به یکی از بناهای دورۀ صفویه با عنوان «تی‌تی کاروانسرا»، واقع در سیاهکلِ گیلان، که مقارن با حکومت محلی آل‌کیا ساخته شد، پرداخته شده است.

لئو الکسیوویچ اُوْسینکو سال‌ها در فرمانروایی قفقاز کار کرد و در سال 1909 میلادی برای سامان‌دهی به کارهای سیاسی روس‌ها به ایران آمد و تا سال 1917 در ایران ماند. وی چندی برای یاری به نکراسف، کنسول روسیه در رشت، در گیلان بود و سپس خود کنسول روسیه در رشت شد. سال‌های بودن او در گیلان شاید پرماجراترین سال‌های تاریخ این سرزمین باشد، سال‌های پسین بازمانده از انقلاب مشروطه و سال‌های آغازین برپایی خیزش جنگل. یادداشت‌های او که در مرکز فرمانروایی قفقاز در تفلیس برجای مانده بود، پس از برپایی اتحاد جماهیر شوروی به مرکز اسناد برپا شده در تفلیس برده شد. این یادداشت‌ها را تموری آرولادزه، دانشجوی گرجی‌تبار دوره‌ی دکترای رشته‌ی تاریخ دانشگاه منچستر در انگلستان، پس از جستجو در مرکز اسناد تفلیس یافته و آن‌ها را به انگلیسی ترجمه کرد.

«فتح‌الله‌خان‌ اکبر سپهداراعظم» سیاستمدار نامدار گیلانی، در یکی از بحرانی‌ترین دوره‌های تاریخ ایران بر مسند ریاست‌الوزرایی تکیه زد و هرچند مدّت ریاست او کوتاه بود؛ اهمیّت بسیاری در سرنوشت کشور داشت. دولت او در دوران افول حکومت مشروطه تشکیل شد؛ مشروطه‌ای که به صد خون‌دل به دست آمده بود و در طوفان حوادث بزرگ داخلی و خارجی ضعیف و ضعیف‌تر شده و به زخم ناسوری بدل شده بود. سقوط دولت سپهدار رشتی هم مقدّمۀ برآمدن حکومت پهلوی شد. این کتاب به شرح احوال و اعمال این چهره‌ی نامدار سیاسی می‌پردازد.

جنبش جنگل یکی از مهم‏ترین جنبش‏های سیاسی در تاریخ معاصر ایران است که از سال 1333ﻫ‏.ق. مبارزات خود را بر ضد استعمار و استبداد آغاز کرد. اما در طی حدود هفت سال مبارزه، سرانجام نتوانست به اهداف خود ـ كه در احياي نظام مشروطه، طرد بيگانگان و حفظ استقلال كشور خلاصه مي‏شد ـ دست یابد. ازاین‌رو، در اين اثر كوشش بر اين است تا از منظر آسیب‌شناختی و تحليل محتوايي منابع، علل و عوامل ناکامی جنبش واكاوي شود. در اين ميان به‏نظر می‏رسد که دو عامل اصلی، یعنی نقش رهبری و ایدئولوژی سیاسی، نسبت به دیگر عوامل مؤثر، در ناکامی جنبش از اهمیّت بیشتری برخوردار است. از اين رو، این دو عامل ـ كه ديگر مسائل جنبش را نيز تحت‏الشّعاع خود قرار مي‏داد ـ محورهاي اصلی این پژوهش را تشكيل مي‏دهد.

جنبش مشروطه‌خواهی از جمله جریان‌های مهم سیاسی ایران بود که در مقطعی از تاریخ، علاوه‌بر پایتخت، برخی از استان‌ها را نیز تحت‌الشعاع خود قرار داد. درواقع سه نقطه از کشور، پایگاه حمایت از این جنبش بود. تهران، تبریز و گیلان در گسترش این نهضت نقش عمده‌ای ایفا کردند. از این میان گیلان به‌عنوان مرکز برخی از مهم‌ترین اتفاقات و تحولات مشروطیت، به‌ویژه فتح قزوین و تهران و سرنگونی حکومت محمدعلی‌شاه و براندازی استبداد صغیر، در نقطۀ عطف این جریان قرار داشت.در همۀ این رویدادها، گیلان در پذیرش خط و سیر ترقی علمی، سیاسی، فرهنگی و هنری، پیشروتر از سایر مناطق کشور بود. این کتاب به بازتاب رویدادهای مهم سیاسی، اجتماعی دوران مشروطه و نقش تالش‌ها به‌عنوان بخشی از ولایت گیلان با تکیه بر منابع مکتوب، پژوهش‌های میدانی و برخی اسناد تازه به‌دست آمده می‌پردازد.

استاد مصطفی فرض‌پور ماچیانی، نامی بزرگ در عرصه‌ی فرهنگ و ادب گیلان است. این اندیشمند فرهیخته بیش از پنج دهه عمر خویش را صرف ادبیات، پژوهش‌های تاریخی ـ فرهنگی و مطالعات گیلان‌شناسی کرد و در این راه، آثاری درخور از خود به یادگار گذاشت و بیش از این همه، بخش مهمی از عمر خویش را صرفِ کارِ سترگِ معلمی کرد. بی‌شک او نمونه‌ی یک معلم فاضل و استادی فرهیخته بود که بسیاری از بزنگاه‌های تاریخ پرفراز و نشیب سرزمین خود را از نزدیک درک کرد و هرگز به حاشیه نرفت. شاید دلیل مانایی نام فرض‌پور، تلاشِ مدامِ او در عرصه‌ی پژوهش و دانایی، همراه با کلام و بیانی نافذ بود که او را برای نسل حاضر، ممتاز ساخت.

کتاب نگاهی به گیلان ر دوره قاجار به سیر تحولات اجتماعی گیلان در عصر قاجار می‌پردازد. این اثر که با بهره‌مندی از نشریات عصر قاجار و منابع مکتوب متعدد، به نگارش درآمده است در نه بخش عمده تدوین شده است و به وقایع مهمی چون انقلاب مشروطیت و نهضت جنگل، و نیز معرفی نقش و جایگاه دو تن از چهره‌های سیاسی شاخص گیلان؛ میرزاکریم‌خان و سردار محیی رشتی می‌پردازد.

در میان هنرمندان موسیقی معاصر گیلان «منوچهر ویسانلو» یکی از چهره‌های شاخص است. هنرمندی ممتاز که با جدیّت تمام در طول چند دهه، توانست همواره به‌عنوان یک موسیقی‌دان آگاه، نوازنده‌ای چیره‌دست و آهنگسازی خلّاق، آثار ماندگار و در خور توجهی را برای تاریخ موسیقی ایران به یادگار بگذارد. او در کنار آفریده‌های خلّاقانه‌ی خود، یک معلمِ فرهیخته و بااخلاق است که هنرجویان بسیاری در مکتب او مشق موسیقی کرده‌اند. در کنار این همه، او هنرمندی مدبّر است که در مقاطع مختلف، توانست به سامان‌دهی و حتا بنیان‌گذاری برخی کانون‌ها و مجامع هنری بپردازد و همچنین با مدیریت مسئولانه در بخش‌های مختلف هنری در ادوار مختلف، تجربیات گران‌بهای خود را در اختیار مجموعه‌های تحت نظارت خود قرار دهد. او بی‌شک یکی از حافظه‌های تاریخی هنر موسیقی گیلان است که دانسته‌ها و روایت‌هایش از فراز و نشیب این هنر در پهنه‌ی گیلان، می‌تواند غنای در خور توجهی به ثبت و ضبط تاریخ موسیقی این دیار بدهد.

این کتاب همان‌گونه که از نامش پیداست، ادامه‌ی کتاب«تاریخ گیلان؛ از آغاز تا پایان حکومت‌های محلی خان‌سالار» است، که از ورود شاه عباس اول به گیلان آغاز می‌شود و تا پایان انقلاب جنگل و برآمدن سردار سپه پایان می‌گیرد. این دوره‌ای مهم در تاریخ گیلان است که هرچه به پایان خود نزدیک می‌شود براهمیت تاریخ‌سازی آن افزوده می‌گردد. گیلانیان در دوران مشروطیت به کاری بزرگ دست زدند که تاکنون در تاریخ‌نویسی ایرانی، حق مطلب در این‌باره اَدا نشده است. مجاهدین مشروطه‌ی گیلانی، رهبری مبارزه‌ای را به دوش کشیدند که در آن استبداد مطلقه‌ای را که دوباره سر برآورده بود تا مشروطه‌ی ایرانی را در کام خود فروبرد، از اریکه‌ی خود پایین کشید و آزادی و مشروطیت را دوباره به سراسر ایران بازگردادند. سرزمینی که در کمتر از یک دهه بعد، جنبش جنگل را در مبارزه بر ضداشغالگری روسیه‌ی تزاری در جنگ اول جهانی پایه‌گذاری کرد که پس از پنج سال به انقلاب جنگل راه گشود و برای نخستین بار در تاریخ معاصر ایران تجربه‌ای نوین از اتحادها و تخاصم‌های نیروهای جدید پدید آورد.

پیربازار اگرچه امروز به دور از هیاهوی گذشته دهستانی خاموش در اطراف رشت است، اما گذشته‌ای پُرفروغ دارد. این منطقه به مدت چهارصدسال مسیر ارتباطی رشت به اروپا بود. فعالیت گسترده‌ی قایق‌ها و کرجی‌ها یکی از مهمترین مشخصه‌های منطقه‌ای‌ست که در دوره‌ی قاجار مرکز ثقل مناسبات تجاری شمال ایران محسوب می‌شد بیشتر مسافران و کالاهایی که راهی اروپا بودند بایدناگزیر از پیربازار عبور می‌کردند و از طریق مرداب خود را به بندر انزلی مهم‌ترین بندرگاه ایران در دریای کاسپین می‌رساندند و سپس گام در راه اروپا می‌نهادند. این اثر به معرفی تاریخ پر فراز و نشیب این سرزمین می‌پردازد.

بسیاری از دیدگاه‌های طرح شده دربارة جنبش جنگل، آمیزه‌ای از احساسات قومی، سیاسی، اجتماعی و ایدئولوژیک را با خود همراه دارند. درهم‌آمیختگی این دیدگاه‌ها، مخاطب را با پدیده‌ای تاریخی روبرو می‌سازد که دستیابی به حقیقتِ مکتوم آن دشوار است. تنوع ایدئولوژیک نیروهای جنبش جنگل و دیدگاه‌های متفاوت سران جنبش، بر این گمانه‌زنی‌ها دامن می‌زند. از این‌رو با رویدادی تاریخی روبرو هستیم که شاید بتوان سال‌های متمادی دربارة آن سخن گفت. در این میان، روزنامة جنگل، به عنوان یکی از منابع مهم و شاید مهم‌ترین و دست‌اوّل‌ترین منبع بازتاب‌دهندة دیدگاه‌های مبارزان جنگل، نقش پررنگی در مطالعة رخدادهای این نهضت دارد و اطلاعات مهمی از آرإ و عقاید جنگلیان، در طول دوران مبارزه، در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. براساس آنچه تا امروز به آن دست یافته‌ایم، دفترِ عمرِ نشریة پرماجرای جنگل که در 20 خرداد 1296 گشوده شده بود، در روز دوشنبه 4 مرداد 1299 خورشیدی بسته شد. در مجموع 40 شماره از این نشریه در سه دوره منتظر شد. در مجموعة حاضر، تمامی شماره‌های نشریة جنگل (بجز دو شمارة نایاب) بازچاپ شده است که برخی شماره‌های آن برای نخستین‌بار منتشر می‌شود. در کنار آن، با یادداشت‌ها و فهرست‌ها و نمایه‌های توصیفی، تلاش شده است تا اطلاعات نسبتاً جامعی از محتوای نشریه و سرگذشت دست‌اندرکاران آن به مخاطب ارائه شود.

شیوه‌ی حکومت ناصرالدین شاه در نوع خود منحصر به فرد و قابل بررسی است. او در ایالات و ولایات کارگزارانی داشت که امور حکومتی و عمرانی را توسط آنان به انجام می‌رساند که غالباً از حکام، خوانین مالکان و مال‌داران طراز اول هر منطقه بودند. این کتاب پیش از هر چیز نگاهی دارد به زندگی این شاه قاجار و سپس شمه‌ای از رویدادهای گیلان در نیم‌قرن دوران سلطنت او را بازگو می‌کند. در بخش دوم به شرح احوال 92 نفر از مشاهیر رجال گیلان در آن دوره‌ی تاریخی و به تبع آن به معرفی تعدادی از مهم‌ترین نزدیکان آنان پرداخته شده است.

منابعی که تاکنون به بررسی خیزش جنگل پرداخته اند، خالی از ضد و نقیض نیست و همین امر رویکرد مجدد به این دوره ی مهم تاریخی را ضروری می سازد. کتاب گیلان و خیزش جنگل که نتیجه ی تلاش بیست ساله ی نگارنده ی آن است، کوشیده است نگاهی متفاوت و مبتنی بر اسناد موثق و نو درباره ی این جنبش آزادیخواهانه داشته باشد و تا حد توان در رفع ضد و نقیض ها و شبهه های تاریخی این رویداد بکوشد.

اسناد و مکتوبات برجای مانده از روزگارانِ پیشین، از مهم ترین منابع واکاوی و تشریح تاریخ هر سرزمین است. از این دست منابعِ مکتوبِ مرتبط با رویدادهای سرزمین گیلان، محدود آثاری به چاپ رسیده و در دسترس عموم قرار گرفته است. کتاب نامه های گیلان، مکاتبات پراکنده از مجموعه ی در اختیار الکساندر خودزکو، کنسول روسیه در گیلان در دهه ی 1830 میلادی است که در قالب دو مجموعه در کتابخانه ی ملی پاریس نگهداری می شد و اینک مورد بازخوانی و تحشیه نویسی قرار گرفته است. این مجموعه بازتاب دهنده ی گوشه هایی از تاریخ گیلان زمین است.

در طول 53 سال سلطنت پهلوی‌ها، 34 نفر تحت عنوان حکمران، فرماندار کل و استاندار پا به استان گیلان گذاشتند و هر یک از 2 ماه تا 4 سال بر مسند مهم‌ترین پست اجرایی این دیار تکیه زدند. این کتاب بی‌هیچ داوری درباره‌ی عملکرد این دولتمردان، تنها به شرح احوال و سوابق اداری آنان می‌پردازد تا دریچه‌ای باشد بر شناخت زمامدارانی که هر یک برای مدتی زمام امور این استان را در دست داشتند.

جنبش مشروطه خواهی از جمله جریان های مهم سیاسی ایران است که در مقطعی از تاریخ، علاوه بر پایتخت کشور، برخی از استان ها را نیز تحت الشعاع خود قرار داد. از این میان گیلان به عنوان مرکز برخی از مهم ترین اتفاقات و تحولات مشروطیت، به ویژه فتح قزوین و تهران و سرنگونی حکومت محمدعلی شاه و براندازی استبداد ضغیر، در نقطه عطف این جریان قرار دارد.

کارت‌پستالی حقارت‌بار، با ته‌مایه‌ای قهوه‌ای رنگ از هموطنان بلوچ، کنار یک بیابانی در گوشه‌ای از طونم... . این تصویر تمام آن چیزی بود که از ایران، بین سیصد و شصت و پنج کارت پستال از دیگر کشورهای جهان، در کتابی تاریخی، توصیفی در اروپا به چاپ رسیده بود. پس از دیدن این تصویر، نخستین چیزی که به ذهنم خطور کرد این بود: آیا این تمام چیزی است که از ایران یکصدسال پیش در کارت‌پستال‌ها به چاپ رسیده است؟ و آیا ایران این‌گونه باید به جهان معرفی می‌شد؟

کتاب پیش رو خاطرات دکتر هوشنگ منتصری، یکی از شخصیت‌های علمی – سیاسی و از رجال بازمانده‌ی دوره‌ی پهلوی دوم است که هم در عرصه‌ی علمی و هم در عرصه‌ی سیاست به درجات عالیه رسید. خاطرات او از آن رو دارای اهمیت است که وی از بسیاری واقعیت‌های پشت‌پرده‌ی رخدادها و تصمیم‌گیری‌های سیاسی عصرِ اخیر ایران مطلع و حتی در برخی موارد در زمره‌ی شاهدان عینی بوده است.

سیاهکل دیاری است کهن و شهرستانی تازه. شهرستانی که با آن همه دیرینگیِ دیارش، مرکزش شهر سیاهکل روزگاری بیش از یک صد . پنجاه سال ندارد. سرزمینی که پاره‌ای از آن بر جلکه نشسته و پاره‌هایی دیگر از آن در کوه‌پایه و بلندای کوه ایستاده استو تنوع اقوام ساکن در این دیار، اهمیت این سرزمین را بیش از پیش نمودار می‌سازد.

در طول 53 سال سلطنت پهلوی‌ها، 34 نفر تحت عنوان حکمران، فرماندار کل و استاندار پا به استان گیلان گذاشتند و هر یک از 2 ماه تا 4 سال بر مسند مهم‌ترین پست اجرایی این دیار تکیه زدند. این کتاب بی‌هیچ داوری درباره‌ی عملکرد این دولتمردان، تنها به شرح احوال و سوابق اداری آنان می‌پردازد تا دریچه‌ای باشد بر شناخت زمامدارانی که هر یک برای مدتی زمام امور این استان را در دست داشتند.

یکی از کسانی که در اواخر دوره ی قاجار و اوایل دوره ی پهلوی با صنعت ابریشم در گیلان به ثروت هنگفت و قدرت فراوان رسید نیکلای لاسقاریدیس است که به نوعی خود را همه کاره ی صنعت ابریشم در گیلان می دانست و گه گاه برای حفظ منافع اقتصادی خود در سیاست نیز دخالت‌های نابجایی می کرد. این کتاب، نامه های لاسقاریدیس و کارگزارانش مگردیچ قازاروسیان و فؤاد قصیری به میرزا قاسم شعاع‌التجار لاهیجانی است که نماینده ی لاسقاریدیس در لاهیجان بودند.

یکی از کسانی که در نهضت جنگل نقش داشته و آن را از نزدیک لمس کرده است، محمدحسن صبوری دیلمی است. صبوری در سال 1279شمسی در دیلمان سیاهکل متولد شد و جسته و گریخته به مکتب خانه رفت و باسواد شد و در اوج جوانی‌اش به قوای جنگل پیوست و تا پای مرگ با خیزش جنگل پیش رفت. مبارزه با عمّال روس، انگلیس و مزدوران داخلی را از نزدیک درک کرد و توضیحات جزیی و جالبی از این رخدادها ارائه نمود. «نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه‌ی جنگل» خاطرات خودنوشت صبوری دیلمی است.

کتاب جغرافیای گیلان، نگارش پژوهشگر فقید و فرهیخته‌ی روحانی، آیت‌ا... محمد مهدوی لاهیجانی (متوفی 1361) در زمان انتشار آن، یکه کتاب ویژه‌ی گیلان بود. این کتاب که با نثری متفاوت نگاهشته شده است، مجموعه‌ای از اطلاعات عمومی درباره‌ی گیلان و به‌ویژه جغرافیای شهرها و بخش‌های مهم آن را در برمی‌گیرد. در بخش‌های آغازین کتاب اطلاعات پراکنده‌ای درباره‌ی تاریخ و همچنین معرفی ویژگی‌های طبیعی گیلان (درخت‌ها، حیوانات، معادن، رودخانه‌ها، مزروعات و...) آمده است.

آگاهی دقیق از اخبار و وقایع گذشته، مستلزم جست‌و‌جو در میان اسناد و اوراق برجای مانده و رصد دقیق آن‌ها است. گاه سطری از آن‌چه در مطبوعات گذشته چاپ شده، می‌تواند راهگشای یک نکته‌ی مبهم تاریخی یا نمایانگر گوشه‌ای از تاریخ مغفول‌مانده‌ی هر سرزمینی باشد. کتاب اخبار گیلان در مطبوعات عصر قاجار، مجموعه است از اخبار و اطلاعات مربوط به سرزمین گیلان که از اوراق 35 عنوان از نشریات مهم عصر قاجار که در خارج از گیلان منتشر شده، استخراج شده است تا منبعی مستند و دقیق فراروی پژوهشگران و علاقه‌مندان تتبع در تاریخ گیلان قرار دهد.

آگاهی دقیق از اخبار و وقایع گذشته، مستلزم جست‌و‌جو در میان اسناد و اوراق برجای مانده و رصد دقیق آن‌ها است. گاه سطری از آن‌چه در مطبوعات گذشته چاپ شده، می‌تواند راهگشای یک نکته‌ی مبهم تاریخی یا نمایانگر گوشه‌ای از تاریخ مغفول‌مانده‌ی هر سرزمینی باشد. کتاب اخبار گیلان در مطبوعات عصر قاجار، مجموعه است از اخبار و اطلاعات مربوط به سرزمین گیلان که از اوراق 35 عنوان از نشریات مهم عصر قاجار که در خارج از گیلان منتشر شده، استخراج شده است تا منبعی مستند و دقیق فراروی پژوهشگران و علاقه‌مندان تتبع در تاریخ گیلان قرار دهد.

کیاییان از سال 762 تا سال 1001 هجری فرمان راندند، گاه تنها بر پاره¬ی خاوری گیلان و گاه بر گستره¬ای پهناور در خاور و باختر گیلان و پهنه‌هایی برون از مرزهای گیلان. با آغاز فرمان‌روایی آنان بر پاره¬ی خاوری گیلان درباری برپا شد که نگارنده¬ها و رویدادنگارانی نیز در آن دربار گرد آمدند. برآیند کار آنان نگارش تاریخ رویدادهای آن زمانه¬ی گیلان بود و کتاب‌هایی چون «تاریخ گیلان و دیلمستان» نوشته¬ی سیّد ظهیرالدین مرعشی، دربردارنده¬ی رویدادهای سال¬های 750 تا 894 هجری در گیلان است. سیّد ظهیرالدین که در مازندران ظهور کرده بود، پس از ستیزه‌های فراوان، ناچار آن دیار را رها کرد و در سال 844 هجری به دربار کیایی در گیلان پناه آورد و پایگاهی یافت. در نوشته‌ی او، که متاسفانه بخش مهمی از آن یافته نشده، نه تنها رویدادها بلکه برخی از آداب و رسوم آن زمانه‌ی گیلان آمده است. دیرترین نسخه رونویسی شده از این کتاب در سال 936 هجری / 1529 میلادی نگاشته شد. تصحیح حاضر بر اساس نسخه‌ی خطی موجود در کتاب‌خانه‌ی بودلین آکسفورد انجام گرفته و با دو تصحیح ه.ل. رابینو و دکتر منوچهر ستوده مقابله شده است.

کتاب مشاهير گيلان اثری منتشر نشده از زنده‌یاد ابراهیم فخرایی است؛ در برگيرنده‏ي شرح‌حال ده‏ها تن از مشاهير نامي گيلان و مطالبي ناگفته و تصاويري کمتر دیده شده از آنان. اگرچه این کتاب، اثری جامع در معرفي و شناخت نام‏آوران گيلان نيست و مي‏توان نام‌های دیگری بر مدخل‏هاي آن افزود، اما اهميت آن بیشتر در اطلاعاتي است که فخرايي در مورد معاصران خود به دست داده و در هيچ تذکره‌ی ديگري در دسترس نیست.

آگاهی دقیق از اخبار و وقایع گذشته، مستلزم جست‌و‌جو در میان اسناد و اوراق برجای مانده و رصد دقیق آن‌ها است. گاه سطری از آن‌چه در مطبوعات گذشته چاپ شده، می‌تواند راهگشای یک نکته‌ی مبهم تاریخی یا نمایانگر گوشه‌ای از تاریخ مغفول‌مانده‌ی هر سرزمینی باشد. کتاب اخبار گیلان در مطبوعات عصر قاجار، مجموعه است از اخبار و اطلاعات مربوط به سرزمین گیلان که از اوراق 35 عنوان از نشریات مهم عصر قاجار که در خارج از گیلان منتشر شده، استخراج شده است تا منبعی مستند و دقیق فراروی پژوهشگران و علاقه‌مندان تتبع در تاریخ گیلان قرار دهد.

تاریخ انقلاب مشروطیت ایران به همت هزاران مرد و زن آزاده‌ای رقم خورده است که در راه استقرار حکومت قانون از هیچ کوششی فرو گذار نکردند، تا این نهال نورسته، درختی بارور شود. گرامی داشت یاد این مجاهدانِ راه آزادی وظیفه‌ی نسلی است که امروزه از ثمره‌ی این مجاهدت‌ها بهره‌مند است و باید قدردان برخورداری از حکومت قانون، آموزش و پرورش، نهادهای مدنی و ... باشد. این نخستین اثری است که به طور مستقل به شرح احوال و اقدامات آن دسته از مجاهدین و مشروطه‌خواهان گیلانی یا مقیم گیلان پرداخته که نقش برجسته‌ای در استقرار مشورطیت در سال 1324 ق، و سپس اعاده‌ی آن در سال 1327ق، داشته‌اند.

تحقیقات گیلانی آلکساندرا خودزکو سرشار از نکته بینی یک روح علمی است. او در اثر خود سیمای روشنی از سرزمین گیلان، مقارن نیمة اول قرن نوزدهم تصویر می‌کند. کتاب سرزمین گیلان، در عین این‌که از اطناب و تفصیل زاید دور است خواننده را به کفایت در جریان آنچه که مقارن دهة سوم قرن نوزدهم در این سرزمین می‌گذرد قرار می‌دهد.