گيلکی از گويش‌های شمال غربی ايران است که در جنوب و جنوب غربی دريای خزر، در منطقه‌ی گيلان رايج است. اين زبان با زبان‌های تالشي، طبری و تاتی همسانی های فراوانی دارد. زبان گيلکی دارای چندين گويش است. اين گويش‌ها در آوا و واژگان تفاوت‌هايی دارند، ولي در ساخت نحوی همسان‌اند. در اين کتاب کوشش شده است تا توصيفی موجز از دستگاه‌های آوايی، واژه‌ای و نحوی گويش‌های زبان گيلکی ارائه شود.

ادبیات شفاهی بخشی از فرهنگ مردم است که به صورت شفاهی یا به‌اصطلاح سینه‌به‌سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال پیدا کرده و چون دیگر موضوعات فرهنگ مردم، مخلوقِ پدیدآورندگانی بی‌نام‌ونشان و به لحاظ محتوایی، متعلق به دوران پیشامدرن و محصول ذوق و هنر جمعی یک قوم یا ملت است و به شخص، زمان یا مکان مشخصی تعلق ندارد. در شکل‌گیری گنجینه‌ی سترگ فرهنگ مردم ایران، هر یک از اقوام این حوزه‌ی تمدنی، از نقش و جایگاه مشخص و ویژه‌ای برخوردار بودند. مردم ساکن در نواحی رودبار گیلان هم که یکی از آن اقوام هستند، در گستره‌ی فولکلور خود، مجموعه‌ای از آثار ادبی را خلق کرده‌اند که امروزه از آن به عنوان ادبیات شفاهی رودبار (جنوب گیلان) یاد می‌شود. افسانه‌ها، مثل‌ها، اشعار، ترانه‌ها، اسطوره‌ها، لطیفه‌ها و به طور کلی همه‌ی آن‌چه ادبیات شفاهی خطه‌ی رودبار گیلان را تشکیل می‌دهد، میراث مشترک این قوم است و به همه‌ی تیره‌ها و طوایف آن تعلق دارد. نگارندگان در این کتاب کوشیده‌اند با ارائه‌ی نمونه‌هایی از مثل‌ها، قصه‌ها، اسطوره‌ها چیستان‌ها، ترانه‌های کار، لالایی‌ها، نوروزی‌خوانی‌ها و اشعار کودکانه در فرهنگ این بخش از مردم گیلان، دریچه‌ای بر آن گستره باز کنند.

سفال از قدیمی‌ترین و جهانی‌ترین دست‌آفریده‌های بشری است. این صنعتِ ابداعی انسان، برخاسته از فرهنگ، اندیشه و نیازهای فردی و اجتماعی اوست. سفال در ابتدایی‌ترین شکل خود عبارت است از مخلوط آب و خاک که در حرارت پخته می‌شود. پیش از پختن، شکل دلخواه به مخلوط داده می‌شود و پس از پخته شدن برای همیشه شکل آن محفوظ می‌ماند. سفالگری از کهن‌ترین صنایع هنری و کاربردی در گیلان است که یافته‌های باستانی فراوانی هم از آن در دست است. وجود کارگاه‌های متعدد سفالگری در شهرها و روستاهای گیلان از تداوم این هنر دیرینه و پیوند آن با زندگی مردم حکایت دارد؛ آثار سفالین با تزئینات و اشکال خلاقه‌، که نشان‌دهنده‌ی قدرت درک عمیق هنرمندان سفالگر این دیار است. این کتاب نگاهی دارد به بررسی ویژگی‌های سفال و سرامیک در گیلان که با تحقیقات میدانی و کتابخانه‌ای و با استفاده از شیوه‌های توصیفی ـ تحلیلی، به شناسایی مراکز فعال سفالگری، مواد و مصالح، ابزار کار، تکنیک‌های ساخت، تزئینات، نقش و لعاب و معرفی انواع تولیدات سفالی در گیلان می‌پردازد.

درخت و جنگل در نظر مردمان گیلان‌زمین، جایگاهی ویژه و ممتاز داشته و دارد. در اسناد قدیمی به‌جا مانده در گیلان، حدود اربعه‌ی هر ملکی به درختان منتهی می‌‌شود و این نشان از ارزش و جایگاه درخت در نزد گیلانیان بوده است. جنگل‌های گیلان از آستارا تا چابکسر امتداد یافته‌اند و حدود یک‌سوم مساحت استان گیلان را تشکیل می‌دهند. بخش عمده‌ای از این جنگل‌ها در منطقه‌ی رویشگاهی هیرکانی قرار دارد و به‌همین دلیل در دنیا به جنگل‌های هیرکانی معروف است. این جنگل‌ها حاصل دوره‌ی سوم زمین‌شناسی است و وجود برخی گونه‌های شاخص که مخصوص این جنگل‌ها است، آن‌ها‌ را منحصربه‌فرد کرده است. متأسفانه در طول تاریخ ـ به‌ویژه در دوره‌ی قاجارـ به‌علتِ اعطای امتیازات فراوان به دولت‌های خارجی در بهره‌برداری از این جنگل‌ها، آسیب بسیار جدی‌ای به جنگل‌های گیلان وارد شده است.

تالاب‌ها به‌عنوان یکی از زیستگاه‌های پیچیده و حیاتی در کره‌ی زمین به‌شمار می‌روند و حدود 6 درصد از سطح کره‌ی زمین را پوشش می‌دهند. این مناطق، به‌سبب تنوع زیستی منحصربه‌فرد، تولید مواد غذایی، کنترل سیستم‌های آب‌شناختی، تعدیل درجه‌ی حرارت، جلوگیری از سیل و طوفان، کنترل زیستی امراض و بیماری‌ها، نقش‌های ارتباطی در حمل‌و‌نقل، اهمیت چندگانه‌ی گردشگری، طبیعت‌گردی و تفرج، ارزش‌های بی‌شمار علمی، پژوهشی و اندوختگاه‌های زیست‌کره و نیز خدمات و کارکردهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گوناگون از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. اما توجه به رشد و آگاهی عمومی در زمینه‌ی اهمیت محیط‌های طبیعی، درک واقعی از کارکردها، خدمات، اهمیت، حساسیت و شکنندگی این زیست‌بوم‌های حیات‌بخش، بسیار اندک است. از این‌رو، همواره دستخوش خواسته‌های نابخردانه‌ی انسان‌ها قرار گرفته‌اند. این روند علی‌رغم حفاظت و کنترل، هم‌چنان تداوم دارد. خشکاندن تالاب‌ها و تبدیل آن‌ها به گستره‌های قابل کشت، استقرار صنایع در آن‌ها، و تبدیل به سایر کاربری‌ها سبب دگرگونی در اجزای حیاتی این زیست‌بوم‌ها شده است. چنین وضعیتی بر تالاب‌های ایران، از جمله در استان گیلان ـ که تالاب‌ها و عرصه‌های آبی، بخش مهمی از زمین سیمای آن را تشکیل می‌دهند ـ حاکم است.

گیلان در آغاز ورود اسلام به ایران یکی از مراکز مهم اندیشه‏های اسلامی بود و با توجه به موقعیت جغرافیایی و پیشینه‌‏ی تاریخی و فرهنگی خود، ضمن پذیرش دین اسلام، محل رشد و گسترش پایه‏های اولیه‏‌ی اندیشه‌‏های تشیع در ایران شد. کتاب حاضر که توسط زنده‌‏یاد استاد سید محمدتقی میرابوالقاسمی، از پژوهشگران شایسته‏‌ی این خطه نگاشته شده است، به چگونگی گسترش اسلام در گيلان می‏‌پردازد و آرا و عقاید اندیشه‌‏ورزان علوی را تا دوره‏‌ی صفویه مورد مطالعه قرار می‏‌دهد. پس از آن چگونگی سیر تحول این اندیشه و در هم‌‏آمیزی آن با تحولات اجتماعی ـ سیاسی منطقه تا پایان جنبش جنگل را پی‏گیری می‏‌کند. یکی از ویژگی‏‌های این اثر، استفاده از منابعی است که تا‌ کنون کم‏تر مورد مطالعه قرار گرفته است.

‌تمدن‌ املش‌ به‌ لحاظ‌ داده‌های باستان‌شناسی، يكي‌ از شاخص‌ترين‌ مراكز ميراث‌ فرهنگی ايران‌ است. ‌حوزه‌ی فرهنگی املش‌ در گذشته‌ به‌ درستی مشخص‌ نبود، ولي‌ محدوده‌های ديلمان، رانكوه، اشكور سفلي، اشكور عليا، اشكور شوئيل‌ و بخشی از نواحی غرب‌ مازندران‌ را دربر می‌گرفت. اشيا و آثار به‌ دست‌ آمده‌ از اين‌ نواحی، آثار و هنر املش‌ معرفی می‌شده‌ است. ‌شهرستان‌ املش، با اين‌ كه‌ سوابق‌ بسيار درخشانی از قديمی‌ترين‌ دوران‌ تاريخی، در زمينه‌های مختلف‌ هنری، فرهنگی و مذهبی دارا بوده‌ و به‌ اقتضاي‌ هر عصر و دوره، عالی‌‏ترين‌ مدارج‌ ترقی و اهميت‌ را طی كرده، ليكن‌ آثار، ابنيه‌ و اطلاعات‌ تاريخی آن‌ به ‌صورت‌ پراكنده‌ و در كتب‌ مختلف‌ منتشر شده‌ و فهرست‌ جامعی از آن‌‏ها تهيه‌ نشده‌ است. ‌در اين‌ كتاب‌ تلاش‌ شده‌ است‌ آثار و محدوده‌های تاريخی شهرستان‌ املش‌ و دستاوردهای باستان‌شناسی ساليان‌ اخير در آن‌ معرفی شوند.

باور‌ها و دانش عامیانه برخاسته از حیات اقتصادی انسان است که پس از قرن‌ها، اگرچه بعضی از عناصرو یا ساختارشان دست‌خوش تغییراتی شده ولی هم‌چنان سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و تا امروز هم برجای مانده است. کتاب پیشِ رو پنجره‌ای بر این باورها می‌گشاید و به شرح آنان می‌پردازد.

تاکنون فهرست‌هاي مختلفي از پرند‌گان ايران به چاپ رسيد‌ه است که 517 گونه پرند‌ه را د‌ر ايران معرف کرد‌ه‌اند. بيشتر آن‌ها د‌ر ايران زاد و ولد مي‌كنند، تعد‌اد‌ي زمستان‌گذرند، چند گونه خارج از فصل جفت‌گيري به سواحل جنوب كشور مي‌آيند، تعد‌اد‌ي به‌صورت اتفاقي مشاهد‌ه مي‌شوند و گروهي وضع مشخصي ند‌ارند و يا از قفس رها شد‌ه‌اند. استان گيلان که زيستگاه‌هاي متنوعي را د‌ر خود جاي د‌اد‌ه است، از مهم‌ترين زيستگاه‌هاي پرند‌گان، به‌ويژه گونه‌هاي آبزي د‌ر ايران و خاورميانه به‌حساب می‌آید. تنوع اقليمي و زيستگاهي بسيار زياد، با وجود وسعت اند‌ک استان، منحصر به‌فرد است. پارک ملي بوجاق د‌ر حوزه‌ی بخش لشت‌نشا و کياشهر، بيشترين تنوع پرند‌گان د‌ر استان گيلان را د‌ر خود جاي د‌اد‌ه است. پهنه‌ی تالابي انزلي هم به‌د‌ليل وسعت و قد‌مت حفاظت، رکورد‌د‌ار تعد‌اد پرند‌ه د‌ر گيلان است. همچنین بسياري از پرند‌گان استان، تالابي يا مهاجر هستند. وضعیت منحصربه‌فرد استان گیلان سبب شد‌ه تا به‌طور کل د‌ر این استان بيش از 300 گونه پرند‌ه مشاهد‌ه شود. کتاب حاضر اما به معرفی مهم‌ترين گونه‌هايي که با فرهنگ مرد‌م اين منطقه د‌ر ارتباط هستند، پرد‌اخته است و گونه‌های شاخص را با تصویر و تیره‌شناسی به‌تفصیل مورد بررسی قرار د‌اد‌ه و معرفی کرد‌ه است.

افسانه‌ها باورها و آرزوهای نیاکان‌اند که سینه‌به‌سینه به ما رسیده‌اند. افسانه‌ها از هر بستر فرهنگی که آمده باشند، بیشتر با زندگیِ عامه و مردم ابتدایی پیوند دارند؛ روایت زندگی فرودستان‌اند؛ کلی و به شیوۀ سوم شخص مفرد روایت می‌شوند؛ شخصیت‌ها در آن با یک لحن سخن می‌گویند؛ جزئیات داستانی در آن نمی‌آید؛ فرجام خوش دارند و در آن‌ها خوب بر بد و داد بر بیداد چیره می‌شود. کتابِ پیشِ رو، روایت بیست‌وهشت افسانۀ تالشی، از سه گویش شمالی، مرکزی و جنوبی است. افسانه‌های برگزیده‌شده با پژوهش میدانی گرد آمده و بازنویسی شده‌اند. ترتیب روایت افسانه‌ها براساس درون‌مایه و محتواست. هدف این کتاب آشنا کردن خواننده با فرهنگ عامیانۀ تالشی، افسانه‌ها و خط تالشی است. مخاطبان این کتاب هم دوستداران فرهنگ عامه و زبان تالشی‌اند، هم پژوهندگان فرهنگ مردم و هم زبان‌شناسان و پژوهندگان گویش‌های ایرانی. نوشته‌های تالشی اندک‌اند و بایسته است داستان، شعر، افسانه و ... تالشی به خط تالشی نوشته شود.

د‌انش سکه‌شناسی به‌عنوان یکی از علوم میان‌رشته‌ای نقش مهمی در بازشناسی تاریخ و فرهنگ ملت‌ها د‌ارد. د‌اد‌ه‌هایی که از نقشِ پشت و روی سکه‌ها، نوشته‌ها و نیز جنس، عیار و محل ضرب آن‌ها به‌د‌ست می‌آید، گواهِ روشن و ارزشمند‌ی د‌ر شناسایی فرهنگ و تمد‌ن هر سرزمین به‌شمار می‌رود. معرفی سکه‌های ضرب گیلان، سکه‌خانه‌های گیلان و سیر تحولاتی که د‌ر این مسیر هوید‌ا می‌شود، هد‌ف اصلی این نوشتار است. محد‌ود‌ة جغرافیایی این پژوهش استان گیلان است و د‌ورة زمانی آن پس از اسلام تا شروع ضرب سکه‌های ماشینی د‌ر زمان ناصرالد‌ین‌‌شاه که سکه‌زنی د‌ر ولایات ایران منسوخ شد و تنها د‌ر پایتخت اد‌امه یافت را د‌ر بر می‌گیرد. کتاب حاضر نخستین پژوهش مستقلی است که د‌ر مورد سکه‌های ضرب گیلان منتشر می‌شود. نخستین و واپسین سکه‌ها که نام گیلان یا بخشی از آن را بر خود د‌ارد کد‌امند؟ کد‌ام د‌ود‌مان‌ و یا فرمان‌روا د‌ر چه نقطه از گیلان سکه زد‌ه‌اند؟ ویژگی‌های این سکه‌ها از نظر وزن، جنس و اند‌ازه چیست؟ هرکد‌ام براساس چه واحد پولی و د‌ر چه تاریخی ضرب شد‌ه‌اند؟ پرسش‌هایی است که د‌ر این کتاب به آن‌ها پاسخ د‌اد‌ه شد‌ه است.

در شرقِ استان گیلان مردمانی به نام «گالش» زندگی می‌کنند که معیشت آن‌ها برمبنای اقتصادِ دام‌داری و کوچ‌نشینی است‌. مردمانی با فرهنگی کهن و کم‌تر شناخته‌شده. گالش‌ها، زندگی نیمه‌کوچ‌نشینی دارند که هوشمندانه با طبیعت (جلگه، جنگل و کوهستان) و راه‌های تامین معیشت‌شان تطبیق دارد. زندگی دام‌داران رابطه‌ی مستقیمی با علوفه دارد و کوچندگان هرساله برای رسیدن به مراتع سرسبز، کوچ می‌کنند. این کوچ در بهار از جلگه به‌سمتِ کوهستان و در پاییز برعکس است. ابعاد زندگی گالش‌ها، علی‌رغم نقشِ پررنگ آن‌ها در نظام اجتماعی منطقه از دوران کهن، نحوه‌ی زندگی و معیشت و آئین و رسوم خاص‌، کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است. مردمانی که تحولاتِ عمیق اجتماعی-اقتصادی و شیوه‌ی معیشتی سخت‌ِ آن‌ها، مخاطره‌های طبیعی و تغییرات محیط‌زیستی، سبب‌شده که به‌شدت در معرضِ زوال اجتماعی و فرهنگی قرار گیرند. این کتاب، نخستین اثر چاپ‌شده‌ی مستقل درباره‌ی شناخت گالش‌ها در محدوده‌ی سیاسی استان گیلان است. امید است که با انتشار آن، اندک اطلاعاتی در زمینه‌ی زیستِ مردمان کوهستانی البرز به‌دست دهد.

ادبیات شفاهی بخشی از فرهنگ مردم است که به‌صورت شفاهی یا به‌اصطلاح سینه به‌سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال پیدا کرده و چون دیگر موضوعات فرهنگ مردم، مخلوقِ پدیدآورندگانی بی‌نام‌ونشان و به‌لحاظ محتوایی، متعلق به دوران پیشامدرن و محصول ذوق و هنر جمعی یک قوم یا ملت است و به شخص، زمان یا مکان مشخصی تعلق ندارد. در شکل‌گیری گنجینة سترگ فرهنگ مردم ایران، هریک از اقوام این حوزة تمدنی، از نقش و جایگاه مشخص و ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند. گیلک‌ها هم که یکی از آن اقوام هستند، در گستره‌ی فولکلور خود، مجموعه‌ای از آثار ادبی را خلق کرده‌اند که امروزه از آن به‌عنوان ادبیات شفاهی گیلکی یاد می‌شود. افسانه‌ها، مثل‌ها، اشعار، ترانه‌ها، اسطوره‌ها، لطیفه‌ها، نمایشنامه‌ها و به‌طور کلی همه‌ی آن‌چه ادبیات شفاهی گیلان را تشکیل می‌دهد، میراث مشترک این قوم است و به همه‌ی تیره‌ها و طوایف آن تعلق دارد. نگارنده در این کتاب کوشیده است با ارایه‌ی نمونه‌هایی به‌مثابه مشت نمونه‌ی خروار از مثل‌ها، قصه‌ها، اسطوره‌ها، چیستان‌ها، ترانه‌های کار، لالایی‌ها، نوروزی‌خوانی‌ها و اشعار کودکانه در فرهنگ مردم گیلان، دریچه‌ای بر آن گستره باز کند.

سابقه‌ی زیستِ بشر در گیلان بر اساس داده‌های حاصل از آخرین مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی و دیرین‌شناسی، تا حدود 230,000 سال قبل تعیین شده است. تحقیقات چندساله‌ی اخیر در چند محوطه‌ی پیش از تاریخی و بعضی غار‌ها و پناهگاه‌های صخره‌ای و سنگی گیلان، گواه این ادعا است. ابزار‌های سنگی و استخوان‌های انسانی مربوط به چند هزار سال قبل، ما را به این حقیقت رهنمون می‌کند که بر خلاف گمان‌های رایج، سکونتِ انسان در این سرزمین، بسیار قدیم‌تر از تصورهای معمول است. در این کتاب، غارهای عمدتاً باستان‌شناختی گیلان به تفکیک هر شهرستان، از غرب به شرق گیلان معرفی و قدمت و تاریخ غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای، براساس مواد فرهنگی - تاریخی از قبیل سفال، سنگ و استخوان که در اثر بررسی، گمانه‌زنی و کاوش در داخل آن‌ها صورت گرفته، تعیین شده است. از آن‌جا که حجم این کتاب امکان معرفی و توصیف همه‌ی غارها را نمی‌دهد، از این رو مهم‌ترین غارهای هر شهرستان مورد بررسی قرار گرفته است و در پایان، فهرستِ غارها و پناهگاه‌هایی که تا سال 1392 مورد شناسایی قرار گرفته‌اند، به‌صورت جدول ارائه شده است.

تنوّع آب و خاک و قدمت تاریخ کشاورزی در گیلان، موجب گوناگونی تولیدات کشاورزی شده و تکثّر و غنای فرهنگی را در پی داشته است. فرهنگ عامیانه‌ی کشاورزی یکی از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ و تاریخ اجتماعی گیلان است که علاوه بر فنون کشاورزی ما را با فرهنگ و زندگی نسل‌های گذشته آشنا می‌کند. کتاب پیش رو، متن فشرده‌ای است از فرهنگ عامیانه‌ی کشاورزی در گیلان که حاصل پژوهش‌های میدانی و تحقیق در متون پژوهندگان دیگر است. این اثر به شیوه‌های سنتی کاشت، داشت، و برداشت، ابزارها، آداب و رسوم، باورهای عامیانه و آواها و نواهاي رایج درباره‌ی دو محصول مهم شالیزارها و باغ‌های گیلان، یعنی برنج و چای می‌پردازد و رفتارها و کنش‌های انسانی را در مراحل کاشت، داشت و برداشت این محصول، در فصل‌های جداگانه معرفی می‌کند.

افسانه‌‏های گیلان روایت‌‏هایی است که رنگ ویژه‏‌ی خود را دارد. برای نمونه، قهرمان‌پروری‌‏ها در این افسانه‌‏ها کم‏تر از افسانه‏‌های ديگر است. اين اثر به گردآوري، طبقه‏‌بندي و بررسي افسانه‏‌هاي گیلان می‌‏پردازد که می‏‌تواند نمونه‌‏ای برای خوانش افسانه‌‏های دیگر باشد، به ویژه در طبقه‌‏بندی که چهار طبقه‌‏ی کلی را در همه‌‏ی افسانه‏‌ها پیشنهاد می‏‌کند: تقدیر و تدبیر، طنز شیرین و تلخ، برتری و فروتری و زندگی و مرگ. این کتاب به بررسی افسانه‌‏های گیلان بر پایه‏‌ی نظریه‏‌ی ناخودآگاه در روانکاوی می‏‌پردازد.

بازي‌های محلی گيلان اشتراكات زيادی با هم دارند، هرچند ممكن است يک بازي در دو روستای مجاور دو نام مختلف داشته باشد. تقويت قدرت تن براي دفاع از حريم فردی و جمعی، عمده‌ترين ويژگی بازي‌های محلي گيلان است. ويژگي ديگر ارزانی وسايل بازی و سادگی اجرای آن‌هاست. اين بازی‌ها به تجهيزات گران قيمتی نياز ندارند، بی‌خطر و در دسترس است، برخی از آن‌ها را بدون هيچ وسيله‌ای می‌توان انجام داد، اگر هم وسيله‌ای باشد در پيرامون كودک يافت می‌شود، مثل سنگ و چوب. اكثر اوقات خود كودكان وسايل بازی را مي‌سازند. بازي‌هايی كه در اين كتاب آمده است اكثراً ده‌ها سال است كه منسوخ شده‌اند و تنها تعداد محدودي از آن‌ها برای جذب گردشگر و نمايش‌های رسمی، حفظ و تقويت شده‌اند. بازي‌هايي مانند:‌ طناب‌بازی (لافندبازی)، كمربندبازی (قيش بازی)، طناب‌كشی و كشتی گيله‌مردی. نگارنده براي تدوين اين كتاب بيش از ده سال به‌طور متناوب تلاش كرده و مجموعه‌ی نسبتاً كاملی از بازی‌های محليی فراموش‌شده‌ی گيلان را گرد آورده است.

از گذشته در گیلان، دیوارهای داخلی و خارجی بقاع را با نقوش تزیینی می‏آراستند و اماکن مذهبی بسیاری وجود داشتند که بیش‏تر آن‏ها دارای نقاشی‏های دیواری بودند. این نقاشی‏ها حاکی مصائب وارده بر حسین بن علی(ع) و اهل بیت او در روز عاشورایند. متأسفانه، امروزه بر اثر رطوبت، گچِ دیوارهای منقّش فرو ریخته و دیوار بی‏نقش به‏جا مانده است اما هنوز در شرق گیلان نقاشی‏های زیبا و چشم‏نوازي در برخی از اماکن متبرکه دیده می‏شود. پیدایش دیوارنگارهای بقاع گیلان را به دوره‏ی صفویه، نسبت می‏دهند. اینک دیر زمانی است که نقاشی‏های بقاع گیلان از رنگ و لعاب افتاده است و نیاز به بازسازی و توجه دارد. این کتاب به بررسی تاریخچه‏ی این دیوارنگاری‏ها و نحوه‏ی اجرای آن‏ها می‏پردازد.

بازی‌های سنتی همانند قصه‌ها، افسانه‌ها، متل‌ها، ترانه‌ها، آداب و رسوم و اعتقادهای رایج در میان مردم، نشانه‌هایی از حیات فرهنگی جامعه به‌شمار می‌آیند و گستردگی آن‌ها نشانگر ژرفا و غنای فرهنگی جوامع تلقی می‌شود. مردم تالش در طول حیات تاریخی و تکامل اجتماعی و فرهنگی خویش، نمایش‌ها و بازی‌هایی ابداع کرده‌اند که در فصول، زمان‌ها و مکان‌های مختلف با شرایط و ایام خاص اجرا می‌شدند، اما بر اثر تغییر و تحولات اجتماعی و اقتصادی، بسیاری از آن‌ها اکنون جای خود را به اشکال نوین داده‌اند. در مناطق کوهپایه‌ای و ییلاقی تالش، بازی با تبعیت از موقعیت آب‌وهوایی و جغرافیایی، با کار و مشاغل رایج در منطقه ارتباط مستقیم داشته است و بازی‌های رایج، با نحوه‌ی معیشت و نوع مشاغل چون دامداری، کشاورزی و کشت محصولات خاص، تناسب کامل دارد. این اثر که دربرگیرنده‌ی مجموعه‌ای از بازی‌ها، سرگرمی‌ها و آیین‌های تالشی است که به شیوه‌ی پژوهش‌های میدانی، از مناطق تالش‌نشین سرزمین گیلان، گردآوری، ثبت و تحریر شده است و نتیجه‌ی پژوهش در دو دسته‌بندی کلیِ «نمایش‌ها و آیین‌های نمایشی» و «بازی‌ها و سرگرمی‌ها»‌ دسته‌بندی شد. سپس با مقایسه‌ی روایت‌های مختلفِ یک بازی، روایتی را که اصیل‌تر و معتبرتر می‌نمود، در این کتاب آمده است.

آب‌وهوای گیلان، وجه مشترک بیشترِ توصیف‌های جغرافیایی و سفرنامه‌هایی است که در موردِ گیلان نگاشته شده‌است. از گذشته تا به امروز، کمتر نوشتاری را می‌توان در زمینۀ تاریخ و جغرافیای این بخش از ایران یافت، که اشاره‌ای به آب‌وهوای خاص این منطقه، حداقل در مقایسه با دیگر نقاط ایران زمین نداشته باشد. نشانه‌های تأثیر آب‌وهوای گیلان در جای‌جای زندگی مردم این دیار آشکار است. معیشت، معماری، فرهنگ و... مردمِ گیلان، تاثیری عمیق از آب‌وهوای آن دارد. کتاب حاضر، ابتدا به عوامل جغرافیایی منجر به این شرایط آب‌وهوایی می‌پردازد، سپس تحلیل عناصر هواشناسی ازجمله دما، بارش و... را مورد بررسی قرار می‌دهد و پدیده‌های جویِ شاخص گیلان را معرفی می‌کند و شرایط آب‌وهوایی مناطق مختلف گیلان را تشریح می‌کند. در بخش آخر، باورداشت‌های آب‌وهوایی گیلان ارائه شده‌ است. این کتاب تلاش می‌کند تأثیر مساعدی بر تصحیح برخی از اشتباه‌های مصطلح در زمینۀ آب‌وهوای گیلان داشته باشد و بتواند چشم‌انداز مناسبی به مخاطبان در زمینۀ آب‌وهوای گیلان دهد.

انسان از ابتدای خلقت برای ماندگاری نیاز مبرمی به شکار داشت. پس‌از آموختن کشاورزی، شکار عمده‌ترین راهِ زنده‌ماندن انسان بود که علاوه‌بر تأمین معاش، در تأمین امنیتِ جانی و مالی او هم سهم بزرگی داشته‌است. همچنین در دفع مزاحمتِ حیوانات وحشی که برای دریدن انسان و یا برای غارت گله‌ها و مزارع او، همیشه دندان تیز کرده و در کمین بوده‌اند، شکار نقش بازدارنده داشت. بوم‌های سنگی باقی‌مانده از انسان‌های اولیه در همه جای جهان از جمله ایران، صعوبت شکارگری و نیز نیاز اجداد اولیه‌ی ما را برای تسلط بر صید به‌خوبی نشان می‌دهد. در زندگی انسانِ امروز هنوز هم شکار اهمیتش را از دست نداده است و غیر از شکلِ تفنن و ورزش، نقش عمده‌ای در تکمیل چرخه‌ی زندگی انسان دارد. تقریباً تمامی شیوه‌های شکار که در این کتاب آمده است، با‌توجه‌به وضعیت اقلیمی و پراکنش صید و شکار، در همه‌ی جای استان گیلان رایج بوده و برخی هم‌اکنون نیز رایج است. نگارنده در حد امکان و دانش خود، تنها به ثبت روایی شکار با توجه پژوهش میدانی پرداخته و نیز برخی اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های رایج در ارتباط با موضوع را در گرد آورده‌ است.

ادبیات شفاهی بخشی از فرهنگ مردم است که به‌صورت شفاهی یا به‌اصطلاح سینه‌ به ‌سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال پیدا کرده است و چون دیگر موضوعات فرهنگ مردم، مخلوقِ پدید‌آورندگانی بی‌نام‌و‌نشان و به‌لحاظ محتوایی، متعلق به دوران پیشامدرن و محصول ذوق و هنر جمعی یک قوم یا ملت است و به شخص، زمان یا مکان مشخصی تعلق ندارد. در شکل‌گیری گنجینه‌ی سترگ فرهنگ مردم ایران، هریک از اقوام این حوزه‌ی تمدنی، از نقش و جایگاه مشخص و ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند. تالش‌ها هم که یکی از آن اقوام هستند، در گستره‌ی فولکلور خود، مجموعه‌ای از آثار ادبی را خلق نموده‌اند که امروزه از آن به‌عنوان ادبیات شفاهی تالش یاد می‌شود. افسانه‌ها، مثل‌ها، اشعار، ترانه‌ها، اسطوره‌ها، لطیفه‌ها، نمایشنامه‌ها و به‌طورکلی همة آن‌چه ادبیات شفاهی تالش را تشکیل می‌دهد، میراث مشترک این قوم است و به همة تیره‌ها و طوایف آن تعلق دارد. نگارنده در این کتاب کوشیده است با ارائه‌ی نمونه‌هایی به مثابه مشت نمونه‌ی خروار از مثل‌ها، قصه‌ها، اسطوره‌ها، چیستان‌ها، لطیفه‌ها، ترانه‌های کار، لالایی‌ها، نوروزنامه‌ها، اشعار کودکانه در فرهنگ مردم تالش، دریچه‌ای بر آن گستره باز کند.

ادبیات گیلکی گستره‌ی متنوعی از شعر و نثر شفاهی و مکتوب را دربر می‌گیرد که نیاز به پژوهش جامع و فراگیر دارد و در این صفحات محدود نمی‌گنجد. از این رو در این اثر به شکلی گذرا به مهمترین مباحث ادبیات گیلکی پرداخته شده است که عبارتند از: رویدادهای اجتماعی و تاریخی و نقش آن‌ها در تحول زبان و ادبیات گیلکی؛ پیشینه‌ی ادبیات مکتوب گیلکی و نگاهی به آثار بازمانده از سده‌های پیشین، اشعار شاعران دوره‌ی مشروطه و تحلیل درون‌مایه‌های این آثار؛ شکل‌گیری ادبیات جنگل؛ نوگرایی در شعرهای شاعران دهه‌ی پنجاه و نقش پیشگامان سبک نیمایی شعر گیلکی؛ ترانه‌سرایی و پیش‌پرده‌خوانی؛ نقش مطبوعات در هویت‌بخشی شعر گیلکی؛ هساشعر و بازتاب آن؛ نثر گیلکی و نمونه‌هایی از آن؛ و نگاهی به زندگی و آثار شاعران نام‌آور گیلکی چون میرزاحسین‌خان کسمایی، محمدعلی افراشته، شیون فومنی، محمد بشرا و... .

بازارهای هفتگی در اصل همان بنیان اولیه و ریشه‌ی بازارهای ثابت امروزی است که در سراسر دنیای متمدن به صورت‌های گوناگون وجود داشته است. مثلاً در شرق بغداد، سه‌شنبه‌بازار و در قیروان، یکشنبه‌بازار و پنج‌شنبه‌بازار و در سوق‌العسکر خوزستان، جمعه‌بازار و بین عسکر تا خان طوق، شش شهرک به نام روزهای هفته وجود داشت که هر روز در یکی از آن‌ها بازار برپا می‌شد. بازارهای هفتگی از این دست، بازارهای سنتی هستند که توانسته‌اند تا به امروز رونق و کاربردهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی خود را به بهترین وجه ممکن در بیشتر شهرها و روستاهای گیلان به درستی حفظ کنند و گاه در تحولات سیاسی و اجتماعی منطقه، نقش موثری ایفا نمایند.

بسیاری بر این اعتقادند که تعزیه بخشی از میراث معنوی دیلمیان گیلان بوده است. براساس بررسی‌های صورت‌گرفته، 2 تعزیه‌نامه از دوره‌ی دیلمیان در موزه‌ی مادرید نگه‌داری می‌شود. در صورت انتشار این تعزیه‌نامه‌ها، تاریخ تعزیه در ایران، به ناچار بازنگری خواهد شد. براساس اسناد موجود، تعزیه اول‌بار در زمان کریم‌خان زند در ایران دیده شد و براساس همین اسناد، گیلان جزء اولین ایالت‌های ایران بود که در آن تعزیه برگزار می‌شد. تعزیه‌ي گیلان با توجه به حضور علویان در این خطه و نیز همسایگی با دو منطقه‌ی دارای مکتب غنیِ تعزیه، یعنی قزوین و طالقان، و بده بستان‌های صورت گرفته در درازنای تاریخ، دارای جایگاه ویژه‌ای در ایران است. در این کتاب روند تاریخی تعزیه‌ی گیلان براساس منابع مکتوب و نیز منابع شفاهی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و نیز گروه‌های تعزیه‌خوان و شخصیت‌های بنام تعزیه‌ی گیلان معرفی ‌شده‌اند.

بسیاری بر این اعتقادند که تعزیه بخشی از میراث معنوی دیلمیان گیلان بوده است. براساس بررسی‌های صورت‌گرفته، 2 تعزیه‌نامه از دوره‌ی دیلمیان در موزه‌ی مادرید نگه‌داری می‌شود. در صورت انتشار این تعزیه‌نامه‌ها، تاریخ تعزیه در ایران، به ناچار بازنگری خواهد شد. براساس اسناد موجود، تعزیه اول‌بار در زمان کریم‌خان زند در ایران دیده شد و براساس همین اسناد، گیلان جزء اولین ایالت‌های ایران بود که در آن تعزیه برگزار می‌شد. تعزیه‌ي گیلان با توجه به حضور علویان در این خطه و نیز همسایگی با دو منطقه‌ی دارای مکتب غنیِ تعزیه، یعنی قزوین و طالقان، و بده بستان‌های صورت گرفته در درازنای تاریخ، دارای جایگاه ویژه‌ای در ایران است. در این کتاب روند تاریخی تعزیه‌ی گیلان براساس منابع مکتوب و نیز منابع شفاهی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و نیز گروه‌های تعزیه‌خوان و شخصیت‌های بنام تعزیه‌ی گیلان معرفی ‌شده‌اند.

در چند دهه‌ی گذشته روی‌آوری به ادبیات عامه در کشور ما روند رو به رشدی داشته تا جایی که سروده‌های عامیانه، نقل‌ها، چیستان‌ها و ضرب‌المثل‌ها و ... در مناطق مختلف گرد‌آوری و ثبت شده است. در این میان ضرب‌المثل همچون دیوارنگاری‌های کهن، ما را با آداب و رسوم و باورداشت‌ها، طرز تفکر، چگونگی زیستن و ... پیشینیان آشنا می‌سازد. دسته‌بندی محتوایی ضرب‌المثل‌ها میزان اهمیت موضوعات مختلف از نگاه یک قوم را به ما نشان میدهد و بررسی ساختاری، ریزه‌کاری و هنرمندی مردم یک قوم را به نمایش می‌گذارد. در این اثر پس از گرد‌آوری ضرب‌المثل‌های گیلکی به صورت میدانی و کتابخانه‌ای و برگزیدن نمونه‌هایی از آن‌ها، به دسته‌بندی و واکاوی محتوایی و ساختاری آن‌ها، به دسته‌بندی و واکاوی محتوایی ساختاری آن‌ها پرداخته شده و پاره‌ای از ویژگی‌های امثال و حکم گیلکی پیش روی مخاطبان قرار داده شده است. مهم‌ترین فصل‌های این کتاب به ویژگی‌های محتوایی، فراوانی موضوع و بررسی ساختاری ضرب‌المثل‌های گیلکی می‌پردازد.

مراسم و آيين‌های مذهبی در روند تاريخي خود، با درهم آميختن اسطوره و آيين، به بخشی از باورهای عاميانه‌ی مردم تبديل شده‌اند. گيلان با توجه به موقعيت مذهبی خود از آغاز دوره هاي اسلامی تاكنون، تجلی‌گاه باورهایی است كه نمادهای آن، به عنوان مكان‌های مقدس، در فرهنگ مردم منطقه از اعتبار و احترام برخوردار بوده است. كتاب حاضر در پی معرفي و شناساندن اين باورهاست. نويسنده با كار ميدانی، از يك طرف به معرفی موقعيت های جغرافيايی و معماری بقعه‌ها می‌پردازد و از طرف ديگر آيين‌ها و باورداشت‌های مردم نسبت به اين نمادها را ثبت می‌كند.

سرزمین ایران از اقوام گوناگونی تشکیل شده است و با برخورداری از مواهب طبیعی و تنوع تولیدات دامی و کشاورزی، در طول تاریخ پرنشیب و فراز خود فرهنگی غذایی را بنا نهاد که در میان ملل مختلف جایگاه ویژه‏‌ای دارد. فرهنگ خوراک ایرانی، هویتی رنگین‏ کمانی است که از هویت‏‌های قومی تشکیل شده است. یکی از طیف‏‌های این رنگین‏ کمان، مردمان گیلان‏‌اند که در حاشیه‏‌ی غربی دریای کاسپین زندگی می‏‌کنند. غذاهای مردم این سرزمین، در میان سایر ایرانیان شهره‏‌ی خاص و عام است. شهرت و محبوبیت این غذاها به گونه‌ای بوده است که حتی به دربار شاهان ایران، از جمله شاهان صفوی و قاجار راه یافت. در این اثر، کوشش بر این است که فرهنگ خوراک این مردمان، از منظر مطالعات مردم‌شناختی بررسی شود. تاکید، بیشتر بر نشانه‏‌های فرهنگی مربوط به غذا و خوراکی‏ هاست، اگرچه در خلال طرح موضوعات، نمونه‏‌هایی از شیوه‏‌ی طبخ و ترکیب مواد در غذاهای گیلانی داده می‏ شود.

بازي‌هاي محلي گيلان اشتراكات زيادي با هم دارند، هرچند ممكن است يك بازي در دو روستاي مجاور دو نام مختلف داشته باشد. تقويت قدرت تن براي دفاع از حريم فردي و جمعي، عمده‌ترين ويژگي بازي‌هاي محلي گيلان است. ويژگي ديگر ارزاني وسايل بازي و سادگي اجراي آن‌هاست. اين بازي‌ها به تجهيزات گران قيمتي نياز ندارند، بي‌خطر و در دسترس است، برخي از آن‌ها را بدون هيچ وسيله‌اي مي‌توان انجام داد، اگر هم وسيله‌اي باشد در پيرامون كودك يافت مي‌شود، مثل سنگ و چوب. اكثر اوقات خود كودكان وسايل بازي را مي‌سازند. بازي‌هايي كه در اين كتاب آمده است اكثراً ده‌ها سال است كه منسوخ شده‌اند و تنها تعداد محدودي از آن‌ها براي جذب گردشگر و نمايش‌هاي رسمي، حفظ و تقويت شده‌اند. بازي‌هايي مانند:‌ طناب‌بازي (لافندبازي)، كمربندبازي (قيش بازي)، طناب‌كشي و كشتي گيله‌مردي. نگارنده براي تدوين اين كتاب بيش از ده سال به‌طور متناوب تلاش كرده و مجموعه‌ي نسبتاً كاملي از بازي‌هاي محليِ فراموش‌شده‌ي گيلان را گرد آورده است.

افسانه‏‌های گیلان روایت‏‌هایی است که رنگ ویژه‏‌ی خود را دارد. برای نمونه، قهرمان‏ پروری‏‌ها در این افسانه‏‌ها کم‏تر از افسانه‌‏های ديگر است. اين اثر به گردآوري، طبقه‏‌بندي و بررسی افسانه‏‌های گیلان می‏‌پردازد که می‏‌تواند نمونه‏‌ای برای خوانش افسانه‏‌های دیگر باشد، به ویژه در طبقه‏‌بندی که چهار طبقه‏‌ی کلی را در همه‏‌ی افسانه‏‌ها پیشنهاد می‏‌کند: تقدیر و تدبیر، طنز شیرین و تلخ، برتری و فروتری و زندگی و مرگ. این کتاب به بررسی افسانه‏‌های گیلان بر پایه‏‌ی نظریه‏‌ی ناخودآگاه در روانکاوی می‏‌پردازد.

خرید سوغات به عنوان یک یادبود، نقطه پایان سفر است و اغلب با لذت توام است. گیلان، این سرزمین چهار فصل که رودخانه و کوه و دشت و جنگل و دریا را یکجا دارد، مائده‏‌های زمینی و هوایی و دریایی‏اش نیز فراوان و سوغات آن متنوع است؛ محصولات کشاورزی و دامی و انواع پرندگان و ماهیان، انواع میوه و سبزی، ترشی و شیرینی، صنایع دستی از ابریشم و چوب و نی و ...، همه و همه می‏‌تواند یادگار سفر گیلان باشد. سوغات گیلان را به دو دسته‏‌ی عمومی می‌‏توان تقسیم کرد: خوراکی‏‌ها و صنایع دستی. در این کتاب از پرداختن به بحث‏‌های کلی و مسائل پیچیده‏ پرهیز شده و تنها به معرفیِ کوتاهی از انواع سوغات اکتفا شده است و شعاع کاربرد این موضوع با معیارهای موجود در گیلان و مطابق ذوق و سلیقه‏‌ی گیلانی مورد بررسی قرار گرفته است.

مراسم و آیین‌های مردم گیلان نیز در ارتباط با عناصر، عوامل و پدیده‌های طبیعی و براساس تقویم و نیازهای اقتصادی- کشاورزی است. این مراسم به دو دسته تقسیم می‌شود: مراسمی که هر سال در تاریخ معین برگزار می‌گردند، این مراسم را می‌توان مراسم تجدیدی نام نهاد، مثل جشن‌های نوروزی، یلدا، تیرگان؛ و مراسمی که گه‌گاه برای تمنا و نیاز برپا می‌شوند، مانند مراسم باران‌خواهی و آفتاب‌خواهی، مراسمی که برای رفع کسوف و خسوف برگزار می‌شود.

ریشه‌ی صنایع دستی گیلان بی‌شک با گذشته‌ی تاریخی آن پیوند دارد؛ سفالگری، گلیم‌بافی، ساخت انواع پای‌افزارها، انواع دوخت و دوزها و ... هریک نشانی از گذشته‌های دور دارند. یافتن پیوند میان صنایع‌دستی امروز گیلان و گذشته‌ی آن ـ جدا از آثاری که خاک پاسدار آن‌ها بوده است ـ به دلیل رطوبت بالای منطقه و نابودی تدریجی این آثار، کمی دشوار می‌نماید. با این حال اندک آثار به‌جای مانده از چند سده‌ی اخیر، که در موزه‌های بزرگ ایران و دیگر کشورها نگهداری می‌شود، می‌توان بخشی از این پیوندها را آشکار سازد.

در این پژوهش تلاش شده است تا مجموعه ای از پوشاک سنتی مردم گیلان معرفی شود. مطالعه، گردآوری و ثبت دقیق انواع پوشاک سنتی و بومی، ضمن آن که باعث حفظ میراث هنری و فرهنگی منطقه خواهد شد، در علاقمندی و آشنایی مردم نسبت به هویت فرهنگی این سرزمین نیز موثر خواهد بود. این پژوهش در پنج فصل: طرح تحقیق، پوشاک مردان، پوشاک بانوان، پوشاک نوزادان، و پوشاک سایر اقوام تدوین شده است.

گیله تجروبه، طب تجربی و یا طب عوام، برای درمان دردهایی است که ریشه در دغدغه‌های آدمی برای به‌دست آوردن تندرستی و جان به در بردن از بیماری‌های گوناگون دارد. این تجارب از دیدگاه زمان، ذره‌ذره در برخورد با طبیعت پدید آمده و بنیان طب سنتی را پی‌ریزی کرده است. طب عوام گر چه در بسیاری از جنبه‌های خود ریشه علمی ندارد و بیشتر به عوامل ماورای طبیعت تکیه می‌کند، و دعا و روان‌درمانی را که ریشه در اساطیر ایران دارد، به کار می‌گیرد، اما مردم به کارسازی‌اش باور دارند. مؤلف این کتاب کوشیده است تا با نگاهی کوتاه به طب پیش از اسلام و طب نبوی، انواع بیماری‌ها و راه‌های درمان سنتی رایج آن را با توجه به موقعیت جغرافیایی گیلان، معرفی کند.

بخش وسیعی از این کتاب نتیجه‌ی پژوهش‌های میدانی گردآورندگان این کتاب از طریق مشاهده‌ی مشارکتی و غیرمشارکتی، مصاحبه‌های هدایت شونده و آزاد، و قسمتی هم حاصل کار تحقیقی بر متن‌های دیگران است. ناگفته پیداست که در این کتاب آداب و رسوم و آیین‌های سنتی مد نظر بوده است. تاریخ مطالعه تا سال 1350 ش، یعنی چند سال پس از اصلاحات ارضی و قبل از تغییرات اساسی در ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گیلان است.

یکی از مشخصه‌های همه‌ی اقوام و جوامع بشری، برپایی جشن‌ها و آیین‌هاست. قدیمی‌ترین جشن‌های باستانی براساس اطلاعات در دسترس، جشن‌های سال اوستایی کهن است.

گاه شماری، دانش محاسبه‌ی زمان و شیوه‌ی به کارگیری آن است که اقوام باستانی در زمان‌های دور بنا بر موقعیت زیستی‌شان بدان دست یافته‌اند. در کوهستان‌های گیلان در زمینه‌ی اندازه‌گیری و شمارش زمان، گاه‌شماری‌ای متداول بود که در حال فراموشی است. این گاه‌شماری از ریشه و اساس، ادامه‌ی گاه‌شماری باستانی ایرانی است. این کتاب شامل در آمدی بر گاه‌شماری‌های تاریخی و گاه‌شماری‌های باستانی مردم گیلان و مازندران، همراه با باورها و آیین‌های مربوط به آن و جدول تطبیقی چند گاه شماری رایج است.

تالشی از گویش های ایرانی شمال غربی است که هم اکنون در حاشیه جنوب غربی دریای خزر، علاوه بر گیلان، در اردبیل و جمهوری آذربایجان تکلم می شود. این گویش گونه های متعددی دارد که همه ی آن ها در سه گروه عمده؛ تالشی شمالی، مرکزی و جنوبی جای میگیرند. مقصود از تالشی شمالی، تالشی آن سوی رود اَرَس، یعنی تالشی جمهوری آذربایجان است که ادامه ی آنها در سه گروه عمده؛ تالشی شمالی، مرکزی و جنوبی جای می گیرند. مقصود از تالشی شمالی، تالشی آن سوی رود اَرَس، یعنی تالشی جمهوری آذربایجان است که ادامه ی آن در ایران تا کرگان رود، پیش رفته است. مراد از تالشی مرکزی، مجموعه گویش هایی است که در قلمرو دو رودخانه ی شفارود در جنوب و حوضه ی ناورود در شمال تداول دارند. منظور از تالشی جنوبی، تالشیِ مناطق میان شفارود تا سفیدرود است. در این اثر، کوشش شده است تا با رویکردی توصیفی، تصویری موجز اما روشن، از نظام صوتی، ساخت واژی و نحوی زبان تالشی مرکزی ارائه شود.

زبان تاتی یکی از زبان‌های ایرانی شمال‌غربی است که بسیاری از ویژگی‌های زبانی کهن را حفظ کرده‌ است. این زبان هم‌اکنون در دو شاخه کلی شمالی و جنوبی در مناطقی از ایران و خارج از آن رایج است. زبان تاتی جنوبی در مناطق مختلفی از اطراف تبریز (کلیبر، کلاسور، هرزند، کرینگان)، خلخال، تاکستانِ قزوین، رودبار و شمال خراسان گویشورانی دارد. ساخت ارگتیو، ماده‌ی مجهول، تمایز جنس دستوری مؤنث، ساخت فعل ماضی از ماده‌ی مضارع،ماده‌ی مجهول و ... ، از ویژگی‌های زبان تاتی است. در این اثر به‌طور خلاصه کلیاتی از نظام آوایی، واژگانی، ساخت واژی و نحوی تاتیِ رودبار بر مبنای گویش روستای انبوه توصیف شده است.

زیارتگاه ها مکان های مقدسی هستند که نویسنده ی این اثر به سه بخش اصلی امامزاده ها، زیارتگاه های آرامگاهی و زیارتگاه های ویژه تقسیم کرده است. امام زاده ها مدفنِ فرد یا افرادی از خاندانِ رسالت اند. زیارتگاهِ آرامگاهی به اماکنِ مقدسی گفته می شود که مدفنِ عرفا و صوفیان، فقها و علما، و سرداران و حکمرانان محلی هستند. زیارتگاهِ ویژه نامیده می شوند. این کتاب نخستین اثرِ مستقل در معرفی زیارتگاه های آرامگاهی و ویژه ی سراسر گیلان است. نویسنده نخست از زیارتگاه ها بازدید کرده و به ثبتِ اطلاعاتِ مربوط به موقعیتِ مکانی، معماری یا شکلِ فیزیکی، پیشینه تاریخی، زمینه های شکل گیری و تقدس، معرفی شخصیتِ مدفون و ... پرداخته و پس از آن، با مراجعه به منابع کتابخانه ای موجود، داده ها تکمیلی را گردآورده است.

گیلان در آغاز ورود به اسلام به ایران یکی از مراکز مهم اندیشه‌های اسلامی بود و توجه به موقعیت جغرافیایی و پیشینه‌ی تاریخی و فرهنگی خود، ضمن پذیرش دین اسلام، محل رشد و گسترش پایه‌ها‌ی پذیرش دین اسلام، محل رشد و گسترش پایه‌های اولیه‌ی اندیشه‌های تشییع در ایران شد. کتاب حاضر که توسط زنده‌یاد استاد سید محمدتقی میرابوالقاسمی، از پژوهشگران شایسته‌ی این خطه نگاشته شده است، به چگونگی گسترش اسلام در گیلان می‌پردازد و آرا و عقاید اندیشه‌ورزان علوی را تا دوره‌ی صفویه مورد مطالعه قرار می‌دهد. پس از آن چگونگی سیر تحول این اندیشه و در هم‌آمیزی آن با تحولات اجتماعی‌ـ‌سیاسی منطقه تا پایان جنبش جنگل را پی‌گیری می‌کند. یکی از ویژگی های این اثر، استفاده از منابعی است که تا کنون کم‌تر مورد مطالعه قرار گرفته است.

بنابه مستندات باستان‌شناسی و گزارش‌های تاریخی، مذاهب و ادیان گوناگونی پیش از ورود اسلام به گیلان، در این پهنه وجود داشته است. این مذاهب تا نیمه دوم قرن سوم ه. ق کم و بیش به حیات اجتماعی و مذهبی خود ادامه دادند، اما رفته رفته تحت تاثیر فعالیت‌های مذهبی داعیان علوی قرار گرفتند و سپس به جهت همسویی شعارهای علویان با آمال و آرمان‌های دیلمیان، جذب آیین جدید شدند. با به قدرت رسیدن دودمان کیایی در بیه پیش، اوضاع مذهبی گیلان به شدت دچار تحولات جدی شد. این حاکمیت از مدافعان تشیع زیدی در بیه‌پیش بود که جنگ‌های مذهبی بین حاکمان بیه‌پیش و بیه‌پس را در پی داشت. گیلانیان، بسیاری از آداب و رسوم بومی و سنتی خود را در قالب فرهنگ مذهبی قرار دادند و از این طریق رابطه‌ی عمیقی با مذهب تشیع برقرار کردند. در این پژوهش سعی شده است با استفاده از تحقیقات باستان‌شناسی و منابع تاریخی، اسناد و مدارک موجود در زمینه‌ی اوضاع مذهبی گیلان مورد بررسی قرار گیرد. این کتاب، اوضاع مذهبی گیلان در دوره‌های پیش از تاریخ تا عصر اسلامی، ورود اسلام تا پایان حاکمیت ایلخانان، دوران حکومت خاندان‌های محلی و دوره‌ی تسلط صفویان تا عصر قاجار را مورد بررسی قرار می‌دهد.

در سده‌های اول و دوم هجری، اهالی گیلان در برابر نفوذ تازیان مقاومت سرسختانه‌ای از خود نشان دادند اما همین مردم، با آغوش باز از پناه جویان علوی که به دلیل جور و ستم دولت عباسی، از سرزمین‌های خود مهاجرت کرده و به این سامان آمده بودند، استقبال کردند. با حضور نخستین روحانیان علوی در این منطقه، مردم گیلان با دین اسلام آشنا شدند و با ترویج و گسترش اسلام و قدرت یافتن شیعیان علوی، فرمانروایی به دست تعدادی از سادات حسنی و حسینی افتاد که از سده‌ی چهارم تا دهم هجری، مقدّرات سیاسی ـ اجتماعی این سامان، به خصوص شرق گیلان را در دست داشتند. نگاهی به حضور علویان در گیلان و گسترش شیعه علوی در این منطقه، اهمیت سادات و زیارت بقاع متبرکه، نَسَب امام‌زادگی و اهمیت آن، معماری بقاع متبرکه، نَسَب امام‌زادگی و اهمیت آن، معماری بقاع متبرکه و معرفی امام‌زاده‌های مدفون در شهرهای مختلف گیلان، از جمله مباحثی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است.

این کتاب جلد سوم از مجموعه‌ی جاذبه‌های طبیعی گیلان است که به موضوع گیاهان، جانوران و مناطق حفاظت‌شده می‌پردازد. به‌دلیل کمبود صفحات جلد اول، مطالب مربوط به مناطق ییلاقی گیلان که مرتبط با بحث کوهستانی بود به انتهای این کتاب منتقل شد.

کشت برنج در جلگه‌ی گیلان یکی از اقلام مهم خوراکی برای انسان‌هایی بود که قصد اشغال اين جلگه را داشتند. از سوي ديگر شیوه‌ی اين محصول به آن‌ها کمک کرد تا جنگل انبوه و لجاج رویش آن را به سلطه‌ی خود درآورند. از این منظر کشت برنج با تاریخ یکجانشینی در جلگه‌ی گیلان همزاد است و بدون آن امکان هیچ‌گونه فعالیت مستمر و تمدن‌زا در این پهنه فراهم نبود. از این‌رو می‌توان گفت که پیش از رواج کشت برنج در جلگه‌ی گیلان، کشاورزی، سکونت وبنا‌به مستندات باستان‌شناسی و گزارش‌های تاریخی، مذاهب و ادیان گوناگونی پیش از ورود اسلام به گیلان، در این پهنه وجود داشته است. این مذاهب تا نیمه‌ی دوم قرن سوم ه. ق کم و بیش به حیات اجتماعی و مذهبی خود ادامه دادند، اما رفته رفته تحت تأثیر فعالیت‌های مذهبی داعیان علوی قرار گرفتند و سپس به جهت همسویی شعارهای علویان با آمال و آرمان‌های دیلمیان، جذب آیین جدید شدند. با به قدرت رسیدن دودمان کیایی در بیه‌پیش، اوضاع مذهبی گیلان به شدت دچار تحولات جدی شد. این حاکمیت از مدافعان تشیع زیدی در بیه‌پیش بود که جنگ‌های مذهبی بین حاکمان بیه‌پیش و بیه‌پس را در پی داشت. گیلانیان، بسیاری از آداب و رسوم بومی و سنتی خود را در قالب فرهنگ مذهبی قرار دادند و از این طریق رابطه‌ی عمیقی با مذهب تشیع برقرار كردند. در این پژوهش سعی شده است با استفاده از تحقیقات باستان‌شناسی و منابع تاریخی، اسناد و مدارک موجود در زمینه‌ی اوضاع مذهبی گیلان مورد بررسی قرار گیرد. این کتاب، اوضاع مذهبی گیلان در دوره‌های پیش از تاریخ تا عصر اسلامی، ورود اسلام تا پایان حاکمیت ایلخانان، دوران حکومت خاندان‌های محلی و دوره‌ی تسلط صفویان تا عصر قاجار را مورد بررسی قرار می‌دهد. سکونتگاه دائمی فرصت گسترش چندانی پیدا نکرد و استقرارهای انسانی عموماً به نواحی کوهستانی و به‌صورت قشلاقی در کوهپایه‌ها محدود بود. کتاب پیشِ رو كه در سه فصل تدوين شده است، به‌طور فشرده به موضوع کشت برنج در جهان، ایران و گیلان مي‌پردازد و مي‌كوشد با معرفي گياه برنج، ویژگی‌های اقلیمی و طبیعی کشت اين محصول را شرح دهد و ضمن بيان تاريخچه‌ی كشت اين محصول، تغییرات سطح زیر‌کشت و تولید آن را مورد بررسی قرار دهد.

تنوّع آب و خاک و قدمت تاریخ کشاورزی در گیلان، موجب گوناگونی تولیدات کشاورزی شده و تکثّر و غنای فرهنگی را در پی داشته است. فرهنگ عامیانه‌ی کشاورزی یکی از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ و تاریخ اجتماعی گیلان است که علاوه بر فنون کشاورزی ما را با فرهنگ و زندگی نسل‌های گذشته آشنا می‌کند. کتاب پیش رو، متن فشرده‌ای است از فرهنگ عامیانه‌ی کشاورزی در گیلان که حاصل پژوهش‌های میدانی و تحقیق در متون پژوهندگان دیگر است. این اثر به شیوه‌های سنتی کاشت، داشت، و برداشت، ابزارها، آداب و رسوم، باورهای عامیانه و آواها و نواهاي رایج درباره‌ی دو محصول مهم شالیزارها و باغ‌های گیلان، یعنی برنج و چای می‌پردازد و رفتارها و کنش‌های انسانی را در مراحل کاشت، داشت و برداشت این محصول، در فصل‌های جداگانه معرفی می‌کند.

نوشتار پیش رو، جلد دوم از مجموعه‌ی سه جلدی کتاب جاذبه‌های طبیعی دانشنامه فرهنگ و تمدن گیلان است. جلد دوم این مجموعه به دو موضوع آّب‌وهوا و و منابع آب اختصاص داده شده است، هرچند به دلبیل حجم محدود جلد اول، مطالب بخش مسیرهای کوهستانی گیلان به ابتدای جلد دوم افزوده شد.

کوه‌ها از مهم‌ترین واحدهای زیست‌محیطی هستند که زندگی بشر را در زمینه‌های مختلف تحت تاثیر قرار می‌دهند. کوهستان عامل کلیدی در تغییر و تنوع چشم‌اندازهای جغرافیایی است. این اشکال زمین، هم از لحاظ تامین منابع زیستی برای مردم مناطق پائین‌دست و هم از لحاظ تاثیر عمیقی که بر فرهنگ و رسوم مردم هر منطقه می‌گذارند، مورد توجه هستند. رشته‌کوه البرز یکی از مهم‌ترین سامانه‌های کوهستانی فلات ایران است که تاثیر ژرفی در جغرافیای طبیعی و انسانی فلات ایران دارد. در اين كتاب به‌صورت فشرده به مباحثي چون جغرافیای طبیعی و زمین‌شناسی سرزمین گیلان، ژئومورفولوژی مناطق کوهستانی در دوره‌ي پلئیستوسن و عهد حاضر، جغرافیای ناهمواری‌های گیلان و جهت کشیدگی و شکل ناهمواری‌ها آن، توضیحات جغرافیایی درباره‌ي کوه‌ها و قله‌هاي رشته‌کوه البرز از کوه اسپیناس در شمال گیلان تا کوه سماموس در مرز شرقی آن، پرداخته شده است.

در این کتاب برای شناخت جاذبه‌های طبیعی گیلان از نقشه‌های مقیاس 1:25000 در مطالعات میدانی و شناخت وضعیت جغرافیایی هر جاذبه کمک گرفته شده است. همچنین به منظور ثبت موقعیت جغرافیایی هر جاذبه، از دستگاه موقعیت‌یاب ماهواره‌ای (GPS) استفاده گردیده. برای شناخت نوع سازندهای زمین‌شناسی از نقشهع‌های 1:100000 سازمان زمین‌شناسی کشور در گستره‌ی جغرافیسایی گیلان استفاده شده است. پیش از معرفی هر جاذبه، ابتدا توضیحاتی جهت شناخت ماهیت شکل‌گیری هر پدیده یا عارضه‌ی طبیعی ارائه و سپس نسبت به معرفی جاذبه‌ی طبیعی و موقعیت جغرافیایی آن اقدام شده است. این اطلاعات ماحصل برداشت‌های میدانی نگارندگان یا استفاده از منابع دست اول از مراکز، سازمان‌های علمی و اجرایی استان و کشور است.

جغرافیای طبیعی، شاخه‌ای از جغرافیاست که درباره‌ی پدیده‌های طبیعی که انسان در پیدایش آن دخالت نداشته، بحث می‌کند. موقعیت جغرافیایی، ناهمواری‌ها و چگونگی پیدایش آن‌ها، رودخانه‌ها و منابع آب، پوشش گیاهی و آب و هوا از آن جمله است. کتاب حاضر فشرده‌ای از این بحث‌ها در مرزهای سرزمین گیلان است. این کتاب اولین تجربه در این زمینه است و برای مخاطب عام نوشته شده و شامل بخش‌های: موقعیت و مشخصات جغرافیایی، گیلان از نظر زمین‌شناسی، همواری و ناهمواری زمین، آب و هوای گیلان، منابع آب، پوشش گیاهی، زندگی جانوری و محیط زیست در گیلان است.

جغرافیای انسانی و اقتصادی، گستره‏‌ی وسیعی را در بر می‏گیرد و مباحث آن تقریباً تمام حوزه‌‏های فعالیت انسان را در ارتباط با محیط جغرافیایی او، مورد بحث و بررسی قرار می‏دهد تا روابط پیدا و پنهان عرصه‏‌های مختلف فعالیت را در درازنای تاریخ تبیین و تفسیر کند. از این رو ارائه‏‍‌‍‌ی بحث گسترده‏ای چون جغرافیای انسانی و اقتصادی گیلان در صفحاتی محدود، دشواری‏‌های خاص خود را دارد. این کتاب در دو فصل تنظیم شده است. فصل نخست به جغرافیای انسانی اختصاص دارد که ابتدا به معرفی مکان‏‌های تاریخی و تقسیمات جغرافیایی و اداری گیلان پرداخته و در ادامه‏، جغرافیای فرهنگی و جمعیت و سپس تحول شهرنشینی گیلان در قیاس با کل کشور مورد مطالعه قرار می‏گیرد. فصل نخست با طرح مباحثی نو که در آن‌‍‏ها پیدایش جغرافیای انسانی گیلان و دلایل شکل‏‌گیری چشم‏‌انداز جغرافیایی به اجمال بررسی شده است، پایان می‏‌یابد. فصل دوم که به جغرافیای اقتصادی گیلان اختصاص دارد، در سه بخش به جغرافیای کشاورزی، جغرافیای صنعتی و شبکه‏‌ی زیرساخت‏‌ها و چگونگی توزیع آن در گیلان پرداخته است.

سرزمین گیلان از دیرباز به جهت داشتن رودهای فراوان معروف بوده است. رودها یکی از عمده‌ترین عناصرِ چشم‌انداز و مناظر گیلان محسوب می‌شوند و در مقایسه با دیگر نواحی ایران، بیشترین رود‌ها را در خود جای داده است. در این کتاب شرحی نسبتاً تفضیلی از حوضه‌های آبریز استان گیلان، از شمال به سمت شرق و جنوب ارائه شده است که شامل موقعیت جغرافیایی، مهم‌ترین سکونتگاه‌های انسانی در حوضه، شاخه‌ها و رود‌های آن، ویژگی‌های هندسی حوضه، برخی از مشخصه‌های آبدهی و بارش حوضه‌ی آبریز و در پایان جاذبه‌های طبیعی و انسانی برجسته‌ی آن‌ها است. در این مطالعه اطلاعات تلفیقی مورد توجه بوده و برای هر رودخانه اطلاعات منابع مکتوب مورد مقایسه قرار گرفته است و تا حد امکان با یافته‌های حاصل از بازدید میدانی تصحیح شده است. برای تطبیق اطلاعات رودخانه‌های گیلان پس از شروع مطالعه، مسیر بیشترِ رودهای گیلان مورد پیمایش قرار گرفت.

تاریخ‌نگاری محلی گیلان در فاصله‌ی قرون نهم تا یازدهم هـ . ق، به دلایل چندی رونق چشمگیری یافت كه ضعف حکومت مرکزی و قدرت گرفتن حکومت‌های محلی در این منطقه را می‌توان از مهم‌ترین عوامل آن دانست. برای شناخت تاریخ‏نگاری این دوره، بررسی آثار برجای مانده ضروری به‏نظر می‏رسد. از این روی این کتاب به بررسی سه اثر ارزشمند آن دوران پرداخته است. تاریخ گیلان و دیلمستان تألیف سیدظهیر‌الدین مرعشی (شامل رويدادهاي سال‌های حدود 763 تا 894 هـ . ق)، تاریخ خانی، تاليف علی‏بن شمس‏الدین‏بن حاجی‏حسین لاهیجی (شامل رويدادهاي چهل ساله‌ی گیلان در فاصله‌ی سال‌های 880 تا 920 هـ . ق) و تاریخ گیلان تألیف ملا‏عبدالفتاح فومنی (شامل رویداد‌هاي سال‌های 923 تا 1038 هـ . ق) سه اثر ارزشمندي است كه از تاريخ‌نگاري گيلان برجاي مانده است. چنانکه پیداست، پیوستگی زمانی آثار مورد نظر از امتیازات تاریخ‌نگاری این بخش از شمال ایران به شمار می‌رود. کتاب حاضر رویکردی تطبیقی به متون مورد نظر دارد و با مبنا قرار دادن رویکرد‌های سیاسی، مذهبی و اجتماعی مورخان، روش و بینش تاریخ‌نگاری آن‌ها را مورد مقایسه و بررسی قرار داده است.

تاریخ روزنامه‌نگاری در گیلان شناسنامه‌ای پربار دارد. نخستین نشریه‌ای که در گیلان به چاپ رسید، خیرالکلام به صاحب‌امتیازی شیخ ابوالقاسم افصح‌المتکمین بود. اولین شماره از این روزنامه یک‌شنبه 24 جمادی‌الثانی 1325 (اول مرداد 1286) در شهر رشت به چاپ رسید، و این سرآغازی بود بر یکی از کارآمدترین رسانه‌ها که زبان گویای مردم در بیان تحولات و خواست‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی‌شان بود. بسیاری و گوناگونی عناوین و دیدگاه‌های نشریات موجود در گیلان در اندک زمانی پس از عصر مشروطه، نشان از گسترش سریع روشن‌اندیشی و تجدد در میان گیلانیان دارد. امری که منجر به تحولات مهمی در رونق فرهنگ این دیار ‌شد. از زمان انتشار نخستین نشریه در گیلان تا وقوع انقلاب اسلامی، بیش از یکصد و هشتاد نشریه در این استان به چاپ رسید که بعضی از آن‌ها عمری بیش از یک شماره نداشتند و برخی نیز حدود سی سال ادامه‌ی حیات دادند. این کتاب، تاریخی موجز از 71 سال چاپ مطبوعات در گیلان است و در کنار معرفی نشریات، شرحی کوتاه از زندگی روزنامه‌نگاران گیلان نیز ارائه می‌دهد.

تصوف در ایران از قدمتی کهن برخوردار است و سرزمین گیلان هر چند به واسطه‌ی رشته کوه‌های مرتفع البرز به صورت باریکه‌ای جدا از سرزمین اصلی ایران درآمده است، اما به‌طور کلی از نظر عرفان اسلامی متاثر از تصوف رایج در ایران بود. آگاهی و یافته‌های تاریخی درباره‌ی جریان تصوف در گیلان پیش از اسلام اندک است. اما پس از ورود اسلام به این دیار، گیلان خاسگاه برخی از بزرگ‌ترین جریان‌های صوفیانه‌ی ایران و جهان اسلام شد. در این پژوهش محقق با استفاده از متون تاریخی، ادبی و عرفانی، مطالب موردنظر را درباره‌ی تصوف و عرفان گیلان جمع آوری و پس از تجزیه و تحلیل داده‌ها‌ی به‌دست آمده به تدوین آن‌ها پرداخته و آن را در پنج فصل: تصوف در ایران و اسلام، آیین‌های تصوف و کارکرد‌های اجتماعی آن، صوفیان نخستین در گیلان، شیخ زاهد گیلانی و صوفیان قرن‌های هشتم و نهم ق و تصوف گیلان از عصر صفوی تا دوره‌ی قاجار گردآورده است.

عكاسي براي نخستين‌بار توسط تاجران و سياحان اروپايي و ملازمان سفر ناصرالدين‌شاه به فرنگ به گيلان راه يافت و به سرعت در شهرهاي انزلي و رشت گسترش يافت. گيلان كه به‌عنوان دروازه ورود اروپائيان به ايران شناخته مي‌شد خيلي زود اين صنعت و هنر مدرن را پذيرا شد و در ميان گيلانيان علاقه‌مندان زيادي يافت كه به آموختن و سپس بهره‌برداري از اين حرفه روي‌ آوردند. در اين كتاب نخست به تاريخچه‌ي مختصري از چگونگي ورود هنر عكاسي به گيلان و معرفي نخستين عكاسان اين ديار به همراه نمونه‌هايي از عكس‌هاي برجا مانده از دوره‌ي قاجار پرداخته شده است. در ادامه تلاش شده تا ضمن معرفي مهم‌ترين عكاسان و عكاس‌خانه‌هاي گيلان، نمونه‌هايي از آثار آنان در معرض ديد مخاطبان قرار گيرد.

سرزمین سرسبز گیلان جلوه‏ گاهی از راه‏‌های پرپیچ و خم است که در هزار توی سبز جنگل‏‌های انبوه و جلگه‏‌ها و جوار رودها، زیستگاه‏‌های این دیار را به‏ هم پیوند داده و از دیرباز چنان سخت قابل‌دسترسی بود که برای بیگانگان در حکم رازی سر به مهر و ناگشودنی می‏‌نمود. این امر در کنار دلاوریِ مردان جنگجوی آن، دلیل استقلال دیرپای گیلان در ادوار تاریخی بوده است. رویش سریع گیاهان، باران‏‌های مداوم، جریان سیلاب‏‌های ویرانگر و تغییر مسیر رودها، آن‏چنان چهره‌‏ای طبیعت و خاک را دگرگون می‏‌ساخت که همگان را به اعجاب وا می‏‌داشت. این عوامل سبب می‏‌شد تا راه‏‌های گیلان دارای ویژگی‏‌های منحصر به فرد خود باشند. در کنار این همه، همواره گیلان به عنوان یکی از پُر‏ترددترین ولایات ایران، مورد توجه گروه‌های مختلف از جمله بازرگانان بود. در این کتاب تلاش شده به زبانی ساده اما گویا، راه‌های این سرزمين و وضعیت و کیفیت آن را از دوران باستان تا اواخر دوره‏‌ی قاجاریه بازشناسی و معرفی نماییم.

با این که گیلان یکی از اولین استان‏‌هایی است که سینما در آن تأسیس شده، ولی منابع موجود درباره‌‏ی سینمای این خطه بسیار اندک است. از این رو، بسیاری از اطلاعات اين كتاب براساس اسناد شفاهی شکل گرفته و پژوهشگر مجموعه‏‌ای از ناگفته‏‌های سینما در گیلان را به تصویر كشيده است. چگونگی بنیاد سالن‏‌های رسمی و غیررسمی سینما، بنیان‏گذاران و مدیران سینما، آپاراتچی‏‌ها و کنترلچی‏‌ ‌ها، آتش‏‌سوزی‏‌ها، علل تعطیلی سینماها و تغییر نام‏‌ها در دوره‏‌های مختلف، قیمت بلیت و حوادث تلخ و شیرین ديگر که بر سینمای این وادی گذشته، از مطالب خواندنی اين كتاب است.

شیلات دریای خزر سرنوشتی شگفت دارد. بودنِ دریای خزر میان ایران و روسیه و تلاش روس‌ها برای چیرگی همه‌سویه بر این دریا و بهره‌گیری از همه‌‌‌ی آن‌چه که در آن بود، از روزگاری که روسیه توانی یافت و بر پایه‌ی توان خود کوشید تا به خواست‌های خود دست یابد، این سرنوشت را سامان داد. این نوشته سرگذشت شیلات دریای خزر است از نیمه‌ی سده‌ی نوزدهم تا نیمه‌ی سده‌ی بیستم ميلادي، میان دو روزگار موازنه‌ی مثبت میرزاحسن‌خان سپه‌سالار و موازنه‌ی منفی دکتر مصدق. اين اثر بر‌پایه‌ی اسناد بازمانده از دیروز نگاشته شده است. در این نوشته از 30 سند به‌دست آمده از بایگانی اسناد وزارت امور خارجه برای پی بردن به آن‌چه که به راستی بر سر شیلات ایران در دریای خزر آمده، بهره گرفته شده است.

چیستی و چگونگی زندگی زنان در گیلان زمین، گویی در چشم‌اندازی از مِه پنهان است. از یک سو منابع تاريخی دست اول در این‌باره اندک است و از سوی دیگر دوره‌هایی از زندگی این زنان در هاله‌ای از افسانه‌ها و روايت‌های نه‌چندان مستند پنهان شده است. اما می‌توان گفت نوع زیست و جایگاه این زنان در مقایسه با دیگر نواحی و قوم‌های ایرانی متفاوت بوده است. زنان گيلاني به سبب شیوه‌ی زندگی مردمان این دیار از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در ساختار خانواده برخوردار بودند. در دو سده‌ی اخیر نیز به سبب جایگاه ویژه‌ی گیلان به عنوان دروازه‌ی تمدن مدرن، زنان این سرزمین پیشتر از سایر نواحی ایران با افکار و اندیشه‌های نو آَشنا شدند و به همین سبب به سرعت در راه نوگرایی‌هایی چون مبارزات و فعالیت‌های اجتماعی، بهره‌وری از آموزش و سواد و بهداشت و حقوق نوین اجتماعی و مدنی گام برداشتند. در این کتاب به بخش‌های برجسته‌ی زندگی زنان گیلان زمین در تمدن‌های پیشین، اجتماع، خانواده، جنگ‌ها، مناسبات سیاسی، جنبش‌های اجتماعی، کار، فرهنگ و هنر، آموزش و پرورش و معرفی برخی زنانِ نامی و جایگاه و خدمات آنان پرداخته شده است.

انقلاب‌ مشروطه‌ زماني‌ به‌ وقوع‌ پيوست‌ كه‌درخت‌ استبداد صدها سال‌ در ايران‌ سايه‌ افكنده‌ بود. روشنفكران‌ جامعه‌ و پيشروان‌ اين‌ انقلاب، هنگامي ‌قصد برانداختن‌ اين‌ درختِ‌ كهن‌سالِ‌ بي‌باروبر را كردند كه‌ نه‌ صاحبان‌ زر و زور و تزوير حاضر به‌صرف‌ نظر از اختيارات‌ مطلقه‌ و امكانات ‌بي‌حد‌ و حصر خود بودند و نه‌ توده‏‌هاي‌مردم‌ از فرط‌ بي‌سوادی و پريشانيی دركی از آزادي، آسايش‌ و پيشرفت‌ داشتند. ‌مردان‌ انقلاب‌ در مبارزه‌اي‌ بي‌امان‌ و طولانی، چراغ‌ آزادي‌ را در ظلمتكده‌ی ايران‌ برافروختند و با استقرار قانون، حاكميت‌ خواست‌ و اراده‌ي‌ ملت‌ بر سرنوشت‌ خود را محقق‌ ساختند. گيلان‌ به‌ عنوان‌يكي‌ از پايگاه‌هاي‌ اصلی وقايع‌ مشروطه، نقشی مؤثر و مهم‌ در پيشبرد اهداف‌ آزادي‌خواهان‌مشروطه‌ داشت. ‌كتاب‌ حاضر نگاهی است‌ گذرا به‌ حضور گيلان‌در جنبش‌ مشروطيت، با نگاه‌ به‌ روند انقلاب‌مشروطيت‌ ايران.

محوطه‌ی باستاني مارليک در شهر رودبار، يكي از برگ‌های زرين ذخاير فرهنگ و تمدن گيلان است كه در سال 1340 توسط گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران به رياست عزت‌اله نگهبان مورد كاوش‌های علمی قرار گرفت. آوازه‌ی آثار به دست آمده از تمدن مارليک، در كوتاه زمان، در ايران و سراسر جهان مخابره شد و پژوهشگران مهم باستان‌شناسی از همان زمان مطالعات خود را در زمينه‌ی اين آثار آغاز كردند. كتاب حاضر كه توسط يكي از باستان‌شناسان منطقه به نگارش درآمده است، به معرفی منطقه، داده‌های باستان‌شناسی و مطالعات صورت گرفته به‌روی اين آثار می‌پردازد.

نگارش و بازخوانی تاریخ محلی، امروزه بیش از هر زمانی توجه مورخان و پژوهشگران تاریخ را به خود جلب نموده است. ویژگی مهم تاریخ محلی، پیوند آن با یک عرصه‌ی جغرافیایی محدود و مشخص است و انگیزه‌ی اصلی در نگارش چنین آثاری از عشق به زادگاه و یا سرزمینی که به هر دلیل نسبت به آن علاقه‌ای به وجود آمده است سرچشمه می‌گیرد. تاریخ محلی در چارچوب تاریخ ملی و به عنوان جزیی از آن معنا و مصداق می‌یابد. کتاب حاضر به عنوان اثری در زمینه‌ی تاریخ محلی، در ادامه‌ی جلد اول تاریخ گیلان پیش از اسلام، به تاریخ گیلان پس از اسلام می‌پردازد. در این جلد خوانندگان با مهم‌ترین رویدادها و تحولات گیلان از ورود علویان به این ناحیه تا پایان عمر جنبش جنگل، به ترتیب در دوره‌های میانه، جدید و معاصر آشنا می‌شوند.

بر اساس اسناد مکتوب، حضور ارمنیان در گیلان قبل از سال 1494 م ثبت شده است. اما حضور متمرکز آنان در حدود سال 1013 ق بود که فرمان شاه عباس صفوی صورت گرفته است. در این زمان حدود بیست و چهار تا بیست و هفت هزار ارمنی به گیلان و مازندران برای زراعت و تربیت کرم ابریشم کوچ داده شدند. اما بیش تر آنان به علت ناسازگار بودن آب و هوا و شاید بر اثر بیماری وبا جان سپردند. ارمنیان در زندگی پر از فراز و نشیب خود توانستند با مردم گیلان بیامیزند. این دو قوم زندگی مسالمت آمیزی را در طول تاریخ امور فرهنگی ، هنری، تجاری، صنعتی و ... پیشرو بودند و در به ثمر رساند انقلاب مشروطیت گیلان، نقشی به سزا داشتند. این کتاب نگاهی کوتاه دارد به اسکان اولیه، جمعیت (پیشه و کار)، کلیسا، آموزش و پرورش، تجارت، هنر و ... ارمنیان گیلان.

سفرنامه‌های به جا مانده از سیاحان ایرانی ـ عمدتاً دوره ی قاجار ـ که به دلایل مختلف از گیلان بازدید کرده‌اند، دارای اطلاعات بسیار مفیدی در زمینه‌های میراثِ فرهنگیِ مادی و معنوی گیلانیان در گذشته است. نویسنده با مطالعه‌ی این آثار کوشیده است تا مطالب موجود در آن‌ها را طبقه‌بندی و ذیل هر موضوع، اطلاعات موجود را در هر کتاب به اختصار بیان کند.

مردمان ساکن کوهپایه‌های خشک، بلندی‌ها و دامنه‌های مرطوبِ پوشیده از جنگل و مناطق باران‌خیزِ جلگه‌ای و ساحلی گیلان، با توجه به پراکندگی فضاهای زیستی و تنوع آب و هوایی، به منظور هم‌خوانی با محیط زیست به مجموعه‌ای از دانش تجربی در حوزه‌ی معماری دست یافتند. این دانش در مقایسه با الگوهای امروزی معماری خانه‌ها، که در چند دهه‌ی اخیر در نواحی بومی ایران و بالطبع در گیلان رواج یافته، شایسته‌ی ارزیابی است. از این دیدگاه کتاب حاضر به برخی از ویژگی‌های این معماری در مناطق مختلف گیلان و توضیح پاره‌ای از جزئیات آن می‌پردازد که از نظر مطالعات موردی می‌تواند بستر مناسبی برای پژوهش‌های گسترده‌تر باشد.

در این کتاب به تاریخ و جغرافیای تاریخی سرزمین دیلم از آغاز تا قرن پنجم پرداخته شده است. دیلمِ پیش از اسلام، چگونگی مسلمان شدن دیلمیان، مذهب آن‌ها، حکمرانان دیلمی و کشاورزی در دیلم اشارتی شده است. این کتاب حاصل دو سال پژوهش نویسنده است و مزیت اصلی آن استفاده از همه ی منابعِ اصلیِ تاریخ گیلان و دیلم است، اگرچه از کاستی نیز به دور نیست.

از یادداشت های ایران گردان خارجی که در فاصله ی اوائل قرن هیجدهم تا آغاز قرن بیستم در گیلان اقامت داشتند و یا از طریق شهرها و روستاهای آن به مناطق دیگر سفر کردند، اطلاعات فراوانی در حوزه های مختلف می توان کسب کرد؛ آداب و رسوم، شیوه ی زیست، وضعیت اجتماعی و سیاسی، موقعیت راه ها، شهرها و طبیعت گیلان. تصویری که جهان گردان از گیلان به دست می دهند، از سویی تصویری از «جهنمی باتلاقی با آب و هوای خفقان آور و راه های پر گل و لای» و از سوی دیگر «بهشتی پوشیده از انبوه گیاهان و تنوع تولیدات کشاورزی» است. با توجه به مطالب نسبتا انبوه و پراکنده ی سفرنامه ها، در این کتاب سعی شده است تا با طبقه بندی موضوعی یادداشت ها، گیلان از دیدگاه جهان گردان خارجی، در صفحاتی محدود معرفی شود.

تئاتر گیلان بخشی از دستاورد تجددخواهی و حکومتِ قانون در دوره‌ی مشروطیت گیلان است. ارمنیان گیلان اول بار در 28 ژانویه 1884 دو اثر نمایشی هوانس دولت بیگیان روی صحنه بردند. در همین دوره گروه‌های تئاتری منطقه قفقاز به رشت و انزلی آمده و آثار نمایشی خود را روی صحنه می‌بردند. در سال 1289 خورشیدی اولین گروه تئاتری گیلان با نام مجمع امید ترقی به مدیریت حسن ناصر کار خود را شروع کرد تا امروز نزدیک به یک قرن از این دوره گذشته است. کتاب تئاتر گیلان در دو جلد تدوین یافته علاوه بر رجوع به متن‌های گذشته، اسناد و یافته‌های جدیدی را ارائه می‌نماید. در این کتاب به مباحثی چون: نگاهی کوتاه به نمایش‌های سنتی گیلان، پیشگامان تئاتر و گروه‌های تئاتری گیلان، دوره‌بندی تاریخی گروه‌های تئاتر و شیوه‌های اجرای تئاتر در گیلان و محل اجرای آثار نمایشی پرداخته شده است.

انسان در طول تاریخ برای دفاع از خویش همواره راه های گوناگونی را تجربه کرده است. زندگی در غارها شاید یکی از نخستین تجربه ها از این دست باشد. با گذشت زمان سکونت گاه انسان دارای دیوارهای دفاعی شد، به گونه ای که یک آبادی در داخل حصار یا قلعه جای گرفت. در گیلان نیز قلعه در پیش و پس از اسلام در مناطق کوهستانی و جلگه ای شکل گرفت که متاسفانه بسیاری از آن ها امروزه به ویرانه ها و تپه های باستانی تبدیل شده است. در کتاب قلعه های گیلان، تمامی قلعه های موجود گیلان معرفی شده اند. اغلب این قلعه ها را پژوهشگر کتاب ـ ولی جهانی ـ از نزدیک مورد بررسی و پژوهش قرار داده است. حاصل تلاش این پژوهشگر باستان شناس برای نخستین بار با عنوان قلعه های گیلان در دسترس علاقمندان قرار می گیرد.

تئاتر گیلان بخشی از دستاورد تجددخواهی و حکومتِ قانون در دوره‌ی مشروطیت گیلان است. ارمنیان گیلان اول بار در 28 ژانویه 1884 دو اثر نمایشی هوانس دولت بیگیان روی صحنه بردند. در همین دوره گروه‌های تئاتری منطقه قفقاز به رشت و انزلی آمده و آثار نمایشی خود را روی صحنه می‌بردند. در سال 1289 خورشیدی اولین گروه تئاتری گیلان با نام مجمع امید ترقی به مدیریت حسن ناصر کار خود را شروع کرد تا امروز نزدیک به یک قرن از این دوره گذشته است. کتاب تئاتر گیلان در دو جلد تدوین یافته علاوه بر رجوع به متن‌های گذشته، اسناد و یافته‌های جدیدی را ارایه می‌نماید. در این کتاب به مباحثی چون: نگاهی کوتاه به نمایش‌های سنتی گیلان، پیشگامان تئاتر و گروه‌های تئاتری گیلان، دوره‌بندی تاریخی گروه‌های تئاتر و شیوه‌های اجرای تئاتر در گیلان و محل اجرای آثار نمایشی پرداخته شده است.

بیشتر شهرهای کشور ما بافت‌های قدیمی با‌ارزشی را به تماشا می‌گذارند که تا قبل از تحولات شهرسازی جدید از پویائی و غنای فرهنگی و معماری ایرانی برخوردار بودند. این بافت‌ها که مجموعه‌ای از بناها، گذرها و دیگر عناصر شهری است نه تنها درونمایه‌های فرهنگی این مرز و بوم را به نمایش می‌گذارند بلکه از سرمایه‌های با‌ارزش اقتصادی نیز به شمار می‌آیند. از آنجا که شهر پدیده‌ای پویا است نمی‌توانیم آن را تنها از دیدگاه کالبدی بررسی کنیم، چرا که جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی و به‌ویژه اقتصادی آن اهمیت بسزایی در ارائه‌ی طرح‌های باز زنده‌سازی بافت‌ها دارد. مرمت شهری علمی است که رابطه‌ی بافت‌های قدیمی را با عناصر شهرهای جدید مطالعه کرده و راه‌بردهای علمی مبتنی بر تجربه‌های موفق جهانی را ارائه می‌دهد. کتاب حاضر تلاش دارد تا به شیوه‌ای بسیار کوتاه بافت و تعدادی از بناهای مسکونی شهرهایی از استان گیلان را به خواننده بشناساند.

تشکیل انجمن‌های ملی، سیاسی و صنفی در طلیعه‌ی انقلاب مشروطیت، از‌جمله دستاوردهای مهم روشنفکران آزادی‌خواه پس از سال‌ها تلاش و مبارزه بود؛ زیرا شکل‌گیری و فعالیت این انجمن‌ها موجب رشد آگاهی و توجه مردم نسبت به مقولاتی چون رفاه اجتماعی، امنیّت اقتصادی و دیگر حقوق مدنی‌شان شد و جبهه‌ای متحد و قدرتمند را در مقابل استبداد پدید آورد. کارکرد این انجمن‌ها در عرصه‌ی سیاسی ایران، منجر به صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه شد و جبهه‌ای قدرتمند را در برابر اردوی مستبدین پدید آورد. فعالیت این انجمن‌ها با همه‌ی پیچیدگی‌های حاکم بر ساختار و مناسبات آن‌ها، به‌دلیل مقاومت محمدعلی شاه در برابر واگذاری قدرت و حاکمیت قانون، به اوج خود رسید. هرچند این شعله پس از به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی فروکش کرد ولی اندکی بعد، از زیر خاکستر خفقان سربرآورد و به خلع خودکامه منتهی گردید.

سرزمین گیلان به دلیل برخورداری از موقعیت و ویژگی های طبیعیِ ممتاز خود، کمتر مورد تاخت و تاز بیگانگان قرار گرفته است؛ همین عامل در جغرافیای تاریخی آن نقش بسزایی داشته و موجب شده تا پیدایش ولایات و شهرهای گیلان بیشتر ناشی از پویش تاریخی و فرهنگی بومی این سرزمین باشد، به گونه‌ای که تنها از اواسط دوره‌ی صفویه، بلوک ها و ولایات مستقل گیلان یک‌پارچه شده و تحت حاکمیت مرکزی قرار گرفت و از آن پس حکومت مرکزی و همسایه، در صدد بهره برداری از ثروت های این سرزمین برآمدند. اکنون گیلان تقریبا همان محدوده و بخش‌هایی را شامل می‌شود که در طول تاریخ محدوده‌ی طبیعی آن بشمار میرفت؛ این امر ناشی از استواریِ جغرافیای این سرزمین و پویش طبیعی آن در طول تاریخ است.

نگارش و بازخوانی تاریخ محلی, امروزه بیش از هر زمانی توجه مورخان و پژوهشگران تاریخ را به خود جلب نموده است. ویژگی مهم تاریخ محلی, پیوند آن با یک عرصه‌ی جغرافیایی محدود و مشخص است و انگیزه‌ی اصلی در نگارش چنین آثاری از عشق به زادگاه وسرزمینی که به هر دلیل نسبت به آن علاقه‌ای به‌وجود آمده است سرچشمه می‌گیرد. تاریخ محلی در چارچوب تاریخ ملی و به عنوان جزیی از آن معنا و مصداق می‌یابد. کتاب حاضر که اثری در زمینه‌ی تاریخ محلی به‌شمار می‌رود, به تاریخ گیلان پیش از اسلام می پردازد. خوانندگان در این کتاب با تحولات و رویدادهای پیش از باستان آشنا می‌شوند. در پایان کتاب از نخستین برخوردها ورویارویی‌های ساکنان گیلان با تازیان در دو سده‌ی نخست پس از اسلام سخن به ‌میان آمده است با این پیش آمدها دوران میانه تاریخ گیلان آغاز می‌گردد که در جلد دوم اثر حاضر با عنوان تاریخ گیلان پس از اسلام به آن دوره و نیز دوره‌های جدید و معاصر پرداخته شده است.

آثار تاریخی، بخشی از هویت تاریخی هر قوم به حساب می‌آید. مطالعه، پژوهش و در نهایت معرفی این آثار بخشی از توسعه‌ی فرهنگی و جذب گردشگری است. در گیلان، که آب و هوای آن چندان سازگار نیست، آثار گران‌سنگی به جای مانده است که حفاظت و معرفی آن‌ها جزئی از وظایف فرهنگی ما است. کتاب جاذبه‌های تاریخی گیلان، راهنما و معرف این آثار، هر چند به اختصار است.